OZ i. (fr. ose). Basit şekerlerin veya hidrolizi yapılamayan şekerlerin (karbonhidratların) genel adı.
— ANS1KL. Oz’lar, aldehidik şeker veya aldozlar ile ketonik şeker veya ketozlar halinde ikiye ayrılır. Aldozlardan çoğunun düzlem formülü
CH2OH—(CHOH)n-2—CHO, ketozlardan çoğunun düzlem formülü dc CH2OH—(CHOH)n-3—CO—CH2OH’dır. Fakat birkaç istisna vardır [on altı tane ste-reo-izomeri olduğu sanılan CHa—(CHOH)ı—CHO aldozlar]. Zincirdeki karbon atomlarına göre ozlar, trioz, tetroz, pentoz, heksoz v.b. admı alır; pentozdan türeyen metilpentoz heksoz değildir. «Aldehidik» ve «ketonik» denen formüller yalnız ketonik tetrozlar ve triozlar için geçer-lidir. Diğer ozlar, aşağıda aldoheksozlar
için geliştirilmiş çevrimsel beşgen (füranoz) veya altıgen (piranoz) yapıda gcjrünür:
^CHOH^
C H?0 H-C H OH-CH CHOH
\ /
O-CHOH
\
ch2oh
şeklinde yazılır.
Soldaki simetrik olmayan karbonu âdi glikozdaki karbonla aynı şekle sahip olan bütün ozlar, tanımlamaya göre, d serisine, optik karşıtları da l serisine bağlıdır. Bu yüzden âdi glikoz bir d-glikoz, optik karşıtı da \-glikoz’dur, d- glikoz dekstrojir’-dir, fakat bu durum, diğer ozlarda her zaman görülmeyen bir rastlantıdır. d serisinden sekiz aldoheksozun sterik yapısı aşağıda gösterilmiştir (Z serisinden sekiz aldoheksozun sterik yapısı bunlardan kolay-
lıkla çıkarılabilir): CH2OH—]-1-1- —i—C H 0 d-alloz
ch2oh i i r -J—CHO d-altroz
ch2oh—1-1—L CHO d-taloz
CH2OH—1-1-L -1—CHO d-mannoz
C H20 H—1-1-L CHO d-glikoz
CH2OH—i-1-1- -ı—CHO d-güloz
C HjjOH—1—1-L_ —i—CH 0 d-galaktoz
CHjOH—i—1-1- -1—CHO d-‘ıdoz
d serisinden dört ketoheksoz şunlardır: CH,OH I I 1-co —CH2OH (bilinmiyor)
füranoz
^CHOH—
CH2OH-CH ^CHOH
^O-CHOH
piranoz
Genellikle bitkisel kaynaklı olan ozlar, serbest halde veya hidrolizle ozları meydana getiren ozitler halinde bulunur. Suda çok çözünen, şeker tadında katilardır. Bütün ozlar indirgendir ve Fehling ayıracını indirgeyerek bakır oksit çökeltisi verir. Çevrimsel (siklik) ozlar mütarotasyon* olayı gösterir. Sodyum malgaması ve su eşliğinde ozlar indirgenerek, kendilerinin karşılığı olan poliollere dönüşürler. Bazı ozlar, osazonlarının ergime noktası bakımından birbirine benzer; fakat biri keton, ikisi ise aldoz olan 3 ozun osazonlan aynıdır. Başlıca aldozlar şunlardır: d-glikoz, d-ga-laktoz, d-mannoz, d-ramnoz (metilpentoz), 1- arabinoz, 1 -riboz. Başlıca ketozlar da şunlardır: d-früktoz (veya levüloz), l-sor-boz, d- tagatoz.
Sterik yapı. Düzlem formülleri aynı olan çeşitli ozlar, ya optik bakımdan birbirinin karşıtı ya da birbirinin diastereo-izomeri-dir.
Aldoheksozlar genellikle aldehidik veya açık şekilleriyle yazılır; stereokimya*da kabul edildiği gibi âdi glikoz
H H OH H
CH,OH-C-C-C-C-CHO
2 İlil OH OH H OH şeklinde kısaltılarak
ch2oh i j— J—co — ch2 OH d-früktoz
ch2oh i 1 J-CO — ch2 OH d-tagatoz
CH2OH . 1 1 – y-co — ch2 OH d-sorboz
serisinden dört aldopentoz şunlardır:
CH2OH -1— -,-1—CHO 1 1 d-riboz
ch2oh —p -j-L CHO d-liksoz
CH2OH —|— -1-1 CHO d-ksiloz
CH2OH —r— r-L CHO d-arabinoz
d serisinde sadece iki aldehidik tetroz vardır:
d-eritroz
CH2OH-
d-ramnoz:
-CHO d-treoz
ch2oh
şeklinde yazılır. Optik karşıtı da doğrudan doğruya
v.b.’dir.
Ozların piranoz (veya ender olarak füranoz) şeklinde çevrimsel hale getirilmesi, a ve 3 ile adlandırılan iki ayrı yapıdaki simetrik olmayan yeni bir karbon atomu meydana getirir. Mütarotasyon olayı, bu iki biçimin denge halinde olması sebebiyle ortaya çıkar; bunların, az miktarda açık şekliyle birlikte, çözelti halinde denge durumunda olmaları aldehit (veya keton) özelliklerini doğurur.
