Hakkâri (kent)

Hakkâri ilinin merkezi. Doğu Anadolu Bölgesi’nde ye- ralan Hakkâri (eski Çöiemerik) kenti, Çığlı suyunun sağ yandan aldığı kolu Katramas çayının kuzeyindeki eğimli bir düzlükte kurulmuştur.

TARİH

Eski çağlardaki tarihiyle ilgili yeterli bilgi bulunmayan Hakkâri, 1054’te Tuğrul Bey yönetimi^^s^çuklular tarafından alınıp, daha sonra Musul atabeylerinin yöne- timine girdi. 1260’ta ilhanlı hükümdarı Hülagu tarafın- dan ele geçirilip, ؛!hanlılardan sonra Karakoyunluların, Celayirlilerin, Timur’un egemenliğinde kaldı. XV. yy’ın başlarında Safeviler tarafından alınıp, bir süre Safeviler ile Osmanlılar arasında eldeğiştirdi.

Osmanlı yönetim örgütü içinde XIX. yy’da önceleri Erzurum’a, sonra da Van’a bağlı bir sancağın merkezi olan kent, 3 Aralık 191 4’te Ruslartarafından işgal edildi. Ruslar, bir hafta sonra geri çekildilerse de, 1915 Mayı- sı’ında yöreye yeniden girerek bu kez Hakkâri’yi 1918’e kadar ellerinde tuttular.

GÜNÜMÜZDE HAKKÂRİ

Cumhiriyetinin başlarında eski san^laril haline getirilirken Hakkâri de yeni kurulan aynı adlı ilin merkezi oldu. Kısa süre sonra Hakkâri ilinin lağvedil- mesi üstüne ilçe merkezi olarak Van’a bağlandı. 1927 sayımında nüfusu 1 000 kişiyi bile bulmazken (801 nü- fus), 1935 yıllarında yeniden il merkezine dönüştürül- dü ve 1935’te 1 562 olan nüfusu ilk olarak 1975’te 10 000’i aştı. Yönetim merkezi eskiden kalenin eteğindeki Dağgülü mevkisinde olan kentin. Bulak mahallesi adlı merkez iç kesimi elli yıl kadar önce kuruldu ve 1 980’de 20 000’e yaklaşan nüfusu (18 009), 1990 sayımında 30 000’i aştı (30 407).

Hakkâri (il)

Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Türkiye’nin güneydoğu köşesinde yeralan, yüzölçümü 7121 km², nüfusu 1990 sayımına göre 1 72 479 (1 990) olan Hakkâri ili, 4 ilçeye bölünmüştür: Merkez, Çukurca, Şemdinli, Yüksekova.

Doğuda İran, güneyde Irak topraklarıyla, batıda Şır- nak, kuzeyde Van illeriyle sınırlı olan Hakkâri ili, Türk¡- ye’nin en çok engebeli yerlerinden biridir. Bu ildeki dağlar, Güneydoğu Toroslar yayının son uçlarıdır ve “Hakkâri dağları” genel adıyla anılır. Hakkâri’deki dağ- ların en görkemlisi Buzul dağıdır; yükseltisi Uludoruk tepesinde 4 135 metreyi bulan Buzul dağının adı, üs- tünde bazı buzullar bulunmasından kaynaklanır. Buzul dağının güneydoğusunda, dağdan derin bir vadiyle ay- rılmışkalkery^lıŞ^^ını^kseltis؛ de3500 metre- yi aşar (3 540 m). Hakkâri’de dağların çevresinde çok yerde, derin dere yataklarıyla yarılmış hafif dalgalı yük- sek düzlükler uzanır. Yer yer, dağlar arasında tabanı yüksek ovalara da rastlanır.’Bu ovalardan en önemlisi, tabanı deniz yüzeyinden 2 000 m’den yüksekte bulu- nan Yüksekova’dır.

Hakkâri ilinin bütün kesimlerinde kışlar çok soğuk geçer ve uzun sürer, il merkezinde en soğuk ay ortala- ması -5 °c, en sıcak ay ortalaması 24,4 “C’tır. Günümü- ze kadar kaydedilen en düşük sıcaklık – 22,6 °c (2.2.1967), en yüksek sıcaklık 39,8 °C’tır (27.7.1966), yıllık yağış ortalaması 792 mm’dir. Kışın yağışlar daha çok kar biçiminde düşer. Hakkâri’de yılda ortalama olarak 36 gün kar yağar ve ortalama 1 03 gün yerde ka- lir. Yağan kar, kalın bir örtü oluşturarak ulaşıma da en- gel olur. Hakkâri’nin batısındaki Geçitli’de, 13.2.1969’da 565 cm’lik kar kalınlığı saptanmıştır (bu sayı, bütün Türkiye için kar kalınlığı rekorudur).

Hakkâri dağlan, orman örtüsü bakımından yoksul- dur. İlin toplam yüzölçümünün ancak yüzde 5’i orman- larla kaplıdır. Kışların uzun sürmesi yüzünden, orman- ların yüksek kesimlerinde soğuğa dayanıklı ardıçlara, daha alçaklarda da meşelere rastlanır.

İlin en önemli suları, Çığlı suyu ile Habur suyudur. Yatakları çok dar ve derin olan bu suların her ikisi de Dicle ırmağına karışır. Hakkâri dağlarının yüksek kesim­lerinde eski buzulların oyduğu “sirk” adı verilen çukur­larda, suların toplanmasıyla oluşmuş “buzul sirk gölleri” yeralır: Sat dağı üstündeki Bay gölü, Buzul dağı üstün­deki Gelyana gölü, vb.

EKONOMİ

Hakkâri ilinde arazinin engebeli oluşu nedeniyle, tarı­ma ayrılan alanlar az yer tutar. Kışların uzun sürmesi, karın yerden geç kalkması gibi nedenlerle, yetişme dö­nemi kısa olan tahıl türlerine (arpa ve darı gibi) önem verilir. Derin, kuytu vadilerin tabanlarında daha çeşitli (çeşitli meyve, üzüm bağları, vb.) tarım yapılır. Tütün, il­de yetişen tek sanayi bitkisidir.

Hayvancılık, daha önemli bir ekonomik etkinliktir. Küçükbaş hayvan sayısı yüksektir. Az miktarda tiftik ke­çisi yetiştirilir. Arıcılık da yapılır.

ULAŞIM

Hakkâri, Türkiye’nin en güç ulaşılan köşelerinden biri­dir. Bunda, yereyin yüksek ve çok parçalanmış olması­nın rolü büyüktür. İl merkezine, Van’dan (Hakkâri ken­ti, Van’a 205 km uzaklıktadır) başlayan ve Başkale’den geçtikten sonra Çığlı vadisini boylayan çok virajlı bir yolla varılır. Bu yoldan Bağışlı’da ayrılan bir yol, Yükse­kova’dan geçerek Esendere’de Iran sınırına ulaşır. Baş­ka bir yol da il merkezini Uludere-Cizre-Midyat üstün­den Mardin’e bağlar.

Hakkâri dağları

Doğu Anadolu Bölgesi’nde dağ sırası. Güneydoğu To- roslar yayının son uçlarını oluşturan, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan Hakkâri dağları, Dicle ır­mağının kolları Uluçay ve Çığlı suyu tarafından yarılmış­lardır. En yüksek dorukları Uludoruk’ta 4 135 m’yi, Bu­zul dağında 4 116 m’yi bulur. Üstlerinde buzul gölleri yeralır.