Karacadağ, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde sönmüş yanardağ. Diyarbakır’ın güneybatısında yer alır. Kuzey-güney doğrultusunda uzanarak Diyarbakır Havzası(*) ile Şanlıurfa Platosunu(*) birbirinden ayırır. En yüksek noktası Kollubaba Tepesidir. (1.957 m). Pleyistosen Bölümde (y. 2,5 milyon-10 bin yıl önce) oluşmuş bir yanardağ olmasına karşın, koni biçimli olmadığından heybetli görünmez. Çok akıcı bazaldi lavların üst üste yığılmasıyla oluşan ve “kalkan biçimli” ya da “Hawaii tipi” olarak bilinen yanardağlardandır. Karacadağ’ı oluşturan akışkan lavlar, yaklaşık 120-130 km çapındaki geniş bir alana yayılmıştır. Doğuda Diyarbakır, batıda Siverek, güneyde Viranşehif’e doğru yayılan lavlarla oluşan Karacadağ’ın uzantıları Viranşehir’in kuzeyinde Takırtukur Dağı adıyla anılır.
Karacadağ volkanik alanı iki aşamada oluşmuştur. İlk aşamada kırıklardan çıkan çok akışkan bazaltlı lavlar geniş lav platosunun temelini oluşturmuş, ‘sonraki aşamada belirli ağızlardan çıkan daha az akışkan bazaltlar volkanik kütleyi yükseltmiştir. Lav platosu üstünde doğu-batı doğrultusunda uzanan birbirine koşut iki kınk (fay) çizgisi vardır.
Karacadağ’da seyrek meşe topluluklarına rastlanır. Dağın ince bir toprak tabakasıyla kaplı olan Diyarbakır yönündeki kesimi bitkisel üretime elverişlidir. Öteki kesimler irili ufaklı volkanik kayalarla kaplıdır. Karacadağ kütlesi, merkezden çevreye ışınsal biçimde uzanan vadilerle parçalanmıştır.
Dağdan sızan sular, etekten kaynaklar halinde çıkar. Bunlardan bazıları Dicle’nin kollarını besler, bazıları ise Siverek ve Diyarbakır kentlerinin içme suyu gereksinmesinin karşılanmasında kullanılır. Diyarbakır’ı Siverek üzerinden Şanlıurfa’ya bağlayan karayolu ile Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hattı Karacadağ’ın kuzey eteklerini izler.
