olup, doğal kökenli ilaç hammeddeleri hayvanlardan, minerallerden, yüksek bitkilerden ve bitkisel mikroorganizmaların fermantasyon ürünlerinden elde edilmektedir.
Tıpta kullanılan hayvansal kökenli etken maddeler organextraktIarı, kurutulmuş salgı bezleri, belirli hormonlar, fermentler ve antitoxin- lerdir.
Terapide değerli hammedeler için önemli diğer bir kaynak da yüksek bitkilerdir. Bitkisel kaynaklı ilaç hammaddelerinden Morfin, Hyosc- yamin, Ergobasin, Ergotamin, Strophantin, Digitoxin v.b. gibi türlerin sentezleri yapılamamıştır. Diğer bir grup bitkisel etken maddelere ise yarı sentetik ilaçların yapımında başlangıç maddesi olarak gereksinme vardır. Yarı sentez denilen yöntem bugün ilaçların hazırlamşmda önemli bir yer tutmaktadır. Yarı sentez kısaca bitkiden elde edilen bir bileşiğin kimyasal yapısının küçük değişikliklere uğratılmasıdır.
Tam sentetik ilaç hammeddelerine gelince; bunların bir kısmı doğal ürünlerle aynı yapıdadır (örneğin Papaverin, Efedrin), diğer bir kısmı ise doğal maddelere sıkı sıkıya bağlı kalarak geliştirilmişlerdir (Örneğin Cocain: lokal anestetikler, Saligenin: Salisilik asit derivatları, Morfin: Zentralanalgetikler). Diğer geniş bir sınıfı ise doğal maddelere dayanılmadan genellikle tesadüfi gözlemlerle keşfedilmiş sentetik ilaç hammeddeleri oluşturmaktadır.
Bitkisel İlaç Hammedeleri
Bitkisel ilaç hammaddeleri bitkilerin metabolizma ürünleri olup, bitki içinde depo edilirler veya dışarıya salgılanırlar (örneğin bazı balsam ve reçineler gibi) veyahutta bazı antibiyotikler gibi fermantasyon sıvısı içeriğindedirler. Her metabolizma ürünü ilaç hammeddesi olmadığı gibi terapatik değerdeki etken maddelerde diğer bir çok metabolizma ürünleriyle birlikte bulunurlar. Morfolojik ayrılıklar gösteren bitkilerde kimyasal bileşimler bakımından organdan organa
Dr. Menşura ÖZGÜVEN
farklılıklar vardır. Bundan dolayıdır ki, terapatik etkenliği bulunan madde genellikle belirli bir organda daha fazladır.
Bitkisel ilaç hammedeleri:
- Yaş bitki veya yaş bitki organlarının,
- Droglar’ın (kurutulmuş bitki kısımları).
- Bitkilerden izole edilen saf maddelerin işlenmesi sonucu elde edilirler.
önemli bazı bitkisel etken maddeler ve tıpta kullanılma alanları şöyle sıralanabilir:
a) Alkaloidler: Azot içeren bazik bileşiklerdir. Bitkilerde genellikle organik asitlere bağlı olarak bulunurlar. İlk bitkisel alkaloid olarak Morfin 1803 yılında keşfedilerek Alkaloid kimyası bundan sonra geliştirilmiştir. Ana alkaloidin yanı sıra bitkilerde genellikle yan alkaloidlerde bulunur. Alkaloidlerin çoğunluğu sinir sistemi üzerine etki ederler. Ağrı dindirici, kısmen uyuşturucu, antispazmatik, bazen kan dolaşımını uyarıcı veya kan dindirici özellikleri vardır. Bazı önemli alkaloid bitkilerine örnek olarak Papaver somni- ferum, Atropa belladonna, Hyoscyamus türleri verilebilir.
b) Glikozidler: Kimyasal olarak bir şeker ve bir alkol yada fenolden oluşan bileşiklerdir. Terapatik yönden ilginç glikozidlere örnek olarak arctostaphylos uva-ursi yapraklarındaki Arbutin, bazı salix türlerindeki salicin, Rheum palmatum ve Rhamnus franguladaki Anthraglikozidler verilebilir. Mavi ve kırmızı çiçek ve meyve renklerini veren Anthozyanlar da glikozidlerdir. Flavon glikozidler bu glikozidlere çok yakın olup, bir kısmı tansiyon yükseltici diğer bir kısmıda idrar söktürücü etkinliğe sahiptir (Prunusspinosa, Calluna vulgaris ve Polygonum aviculare flavon glikozidleri içeren bitkilerdir).
Kalp üzerine olan etkenlikleri nedeniyle digitaloid glikozidleriri tıbbi önemi daha fazladır Strüktürleri Sterinlere (Kolesterin, Vitamin D) benzeyip Digitalis, Convallaria, Adonis ve Hel- leborus niger bu grup bitkilerdendir. Diğer önemli bir glikozid grubunu da Saponinler (sapo lat = Sabun) oluşturmaktadır, önemli Saponin bitkileri Saponariaofficinalis ve Primula veris’dir.
cj Eterik yağlar: Eleri yağ içeren bitkiler kokularından belli olup, eterik yağ miktarı ekolojik koşullar ve hasat zamanına göre değişir. Genellikle eterik yağ komponentleri isoprene yakın olan terpenlerdir. Yerel olarak kan dolaşımını hızlandırıcı özelliği nedeniyle tıpta kullanılır. Ayrıca bazı eterik yağlarında yaraları iyileştirici (Matricaria chamomilla), antispazmatik ve solunum organlarında sekresyon uyarıcı 4Foeni- culum ve Pimpineíla anisum gibi) özellikleri vardır. Diğer önemli eterik yağ bitkileri Salvia, Arnica, Thymus, Mentha ve Artemisia absinthi- umdur.
d) Acı maddeler: Kısmen glikozid, kısmen- de terpenler grubuna girerler. Alkaloidler gibi tadları acı olmakla beraber bileşimlerinde azot bulunmaz. İştah açıcı ve buna bağlı olarakta hazım düzeltici etkileri vardır. Tipik acı madde bitkileri Gentiana centaurium minus ve Cnicus benedictusdur.
e) Debağ maddeleri: Protein çökeltici etkisiyle hayvansal postu deriye çeviren bitkisel maddelerin tümüne verilen isimdir. Tıpta da bu adstringierend etkiden faydalanılmaktadır, örneğin ağız ve diş eti iltihaplarında gargara veya bağırsak enfeksiyonlarında içten etkili olarak kullanılmaktadır. Debağ maddeleri bitkileri örneğin Vaccinium myrtillus, Agrimonia eupatoria, Quercus türleri ve Juglans regia gibi bitkilerdir.
Türkiye’nin Tıbbi Bitkiler Yönünden Durumu
Türkiye’nin baharat ve ilaç bitkileri gereksinimi bu bitkilerin floradan toplanması, sökülmesi şeklinde karşılanmaktadır. Endüstri ülkelerinin ilaç, baharat, kozmatik ve içki yapımında kullandıkları ilaç ve kokulu bitkilere olan ihtiyaçlarının devamlı artması Türkiye’nin eski- denberi ihracatını yaptığı Glyzyrrhiza glabra (Meyan kökü) ve Laurus nobilis (Hakiki defne) gibi bitkilerin yanısıra bu tip daha başka bitki- leride ihraç etme olanağını yaratmıştır. Bu durumda yumru, soğan ya da kökleri kullanılan bitkilere ihtiyaç olduğu takdirde, yurttaki bu bitki rezervelerinin ticari amaçla toplamalar sonucu önemli miktarda azaldığı saptanmıştır. Yaprak ve tohumları kullanılan pek çok bitki türlerinde de memleketin rezervesi çok zengin olması dolayısıyla bu yönden pek sakınca görülmediği halde, örneğin Thymus (kekik) ve Salvia (Adaçayı) gibi bitkilerde de nesil azalması tehlikesi başgöster- mıştir.
Bütün bunların yanısıra aşağıda sözünü ettiğimiz nedenlerden dolayı da, yaprak ve tohumlan kullanılan bitkilerde dahil Tıp ve Baharat bitkilerinin düzenlenmiş
