NASIL UYUYORUZ?
İçimizden birçoğu ömrünün üçde birini uykuda geçirir (24 saatte ortalama 7 – 8 saat üzerinden), bu 20 – 30 sene uyuyoruz demektir. Birçok kimse uykuda geçen zamanın daha verimli bir şekilde kullanılıp kulla-nıiamıyacağını sormaktadır. Örneğin daha iyi dinlenebilmek için uykunun daha derinleştirilmesi olanağı var mıdır? Bu olanak sağlanırsa uyanık kaldığımız süre uzatılmaz mı ? Beyin uyku sırasında bilgi kazanmaya devam edebilir mi ?
Bunlara ve diğer bazı sorunlara Moskova 1. Tıp Enstitüsünden Profesör Alexandre Wein cevap veriyor.
Büyük Rus kimyacısı Mendelyef kendi buluşu olan periyodik cetvele bir türlü son şeklini veremiyordu. Bir akşam geç saatlere kadar çalıştıktan sonra bürosunda uyuyakaldı ve düşünde aradığı şemayı gördü. Uyanınca o kadar bulmak istediği bu çözümü hemen bir kâğıt parçasına yazdı.
Ünlü besteci Rimski-Korsakof Karların Kızı (Sneguroçka) operasını bestelerken birçok melodi’leri düşünde görmüştü. Tarih birçok benzer vakalar bildiriyor. Bu gerçeği bilen büyük Rus psikiyatrı Vladimir Behteref kafasını kurcalayan problemleri yatmadan önce düşünmeyi adet edinmişti, sabah uyanınca çoğu kez aradığı çözümü bulmuş olurdu.
1930’Iara doğru psikiyatr A. Sviyadoşç uyuyan bir insanın yambaşmda yüksek sesle okunan bir dersi öğrenebilme olanağını bilimsel olarak inceledi. Bu şekilde hipnopedi (uykuda öğrenme) başladı. Şurası gerçek ki son yılların çalışmaları bu konuya duyulan ilgiyi bir parça azalttı; anlaşıldı ki hipnopedi’nin uygulanabileceği süre Çok kısadır ve gece uykunun henüz başlamadığı bir zamana rastla-
maktadır. Bununla birlikte bu olayın incelenmesine devam ediliyor ve pratik sonuçlara erişilmesi olanağı var.
«Uyku ve Uyanıklık» adlı kitabında böyle diyor Prof. Alexandre Weiin. Bu -kitabı okuyan bir dergi muhabiri yazara şu soruları yöneltti :
— Uyku sinir sisteminin çalışmasını durdurmadığına göre bin yıldır sanıldığı gibi yalnız dinlenmeyi sağlamakla kalmasa gerek, ne dersiniz ?
Profesör :
— Uykunun dinlenebilmemiz, gücümüzü yeniden kazanabilmemiz için bize verildiği kanısı yaygındır. Oysa insan uyanıkken de çok iyi dinlenebilmektedir. îşte bu nedenledir ki uykunun tek rolünün dinlendirmek olduğundan kuşku duyulmaya başlandı. Araştırıcılar şu gerçeği kanıtlamayı başardılar : uyku sırasında aktif (çalışır) durumda bulunan beyin hücrelerinin (nöronların) sayısı azalmıyor, hatta belli dönemlerde artıyor. Uyku sırasında beyin hücreleri sadece birbirle-riyle olan ilişkilerini ve aktivite’lerini (yaptıklan işi) değiştirmektedirler.
Bundan sonra bilim adamları şu sonuca vardılar: uyku sırasında gündüz kazanılan bilgiler bir seçime tabi tutulmaktadır. Bu bilgilerden bir kısmı silinmekte, bir kısmı da beynin «yeni olayları hatırlama» bölgesinden alınarak «eski olayları hatırlama» bölgesine aktarılmaktadır. Gündüz aklımıza takılan bazı güçlüklerin bir uyku çektikten sonra güçlük olmaktan çıkması da bununla ilgilidir. Sabahlan, bize çözülmez gibi gelen birçok problemin problem olmaktan çıktığını anlarız. «Gün» doğmadan neler doğar» deriz o zaman. Uyku, öğrenmekte ve incelemekte olduğumuz konulan kendimize mal etmemize de yarar. Bundan başka harcadığımız kuvvetleri yeniden kazanmamıza olanak sağlıyan bazı olayları kolaylaştırır.
— Buna rağmen hiç uyku uyuyana-yan insanlardan söz edildiğini duydum.
Profesör:
— Ne ben, ne de çalışma arkadaşlarım uzun yıllardır uyku üzerinde çalışmamıza rağmen böyle birine rastlamadık. Tabii hastalarımızdan bazıları bütün gece uyanık kaldıklannı söylüyorlardı. Fakat bunun doğruluğunu araştırdığımızda bu gibi hastalann gecede en az 3 – 4 saat uyu-duklannı anladık. Hiç uyumayan insan diye birşey yoktur!
— Demek ki hastalarınız 3 • 4 saat uyuyorlardı. Bilmiyor ki Behteref bundan belki biraz daha fazla uyurdu. Napolyon ve Edison 2 – 3 saatten çok uyumazlardı. Bu örneklere karşın birçok insan da ancak 10 saat uyuduktan sonra kendine gelmektedir. 2-3 saatlik uyku ile 10 saatlik uyku arasındaki fark biraz fazla değil mi?
Profesör:
— Bu fark kişinin çocukluğundan beri edindiği alışkanlıklar, sinir sisteminin özellikleri, mizaç ve hatta kalıtsal (genetik) karakterlerle ilgilidir. Şurası kesindir ki 5 – 6 saatlik derin uyku normal çalışma gücümüzü geri getirmeye yeterlidir. Buna rağmen insanların çoğu 5 – 6 saatten fazla uyurlar. Bu durum yalnız alışkanlık ve kalıtsal etkiler sorunu olmayıp kişinin duygusal hayatı ile de yakından ilgilidir.
— Bir gün Olimpiyad Şampiyonu Ni-kola Avilof’a dekatlon’da (on yarışlık spor) kendisine en zor gelen şeyin ne olduğunu sordum. Çekinmeden cevap verdij yarışmaların ilk günü ile ikinci günü arasındaki gece; genellikle o gece
uyuyamıyordu. Sınavdan önceki gece öğrencilerde, tez verilmesinden önceki gece tez vereceklerde ve ilk temsilden önce aktör’lerde de aynı duruma rastlanmak-tadır. Ertesi gün uzun bir yolda direksiyon kullanacak birini düşünelim, bu uykusuzluğun bir kaza nedeni olmıyacağını kim bilebilir ? Eğer uykusuzluk devamlı ise durum daha da kötüdür. Uykusuzluğun (insomni) tedavisi var mıdır?
Profesör:
— Herşeyden önce uykusuzluk (insomni) terimini doğru bulmuyorum. Gecelerini tamamen uykusuz geçiren insanların bulunmadığı konusunda beraberiz, değil mi ? O halde terim yersizdir. Bundan başka uykusuzluk kelimesi hastaların «hastalıkları» üzerinde kötü düşünmelerine yol açmaktadır.
Uyku ve uyanıklık çok yakından ilgilidir. Birindeki bozukluk diğerini de bozar. Bir diğer deyişle uykusuzluğun tohumları uyanıklık sırasında atılmaktadır.
Birçok insanlar uykusuzluğa karşı her çeşit uyku ilâcı denerler. Oysa uyku ilâç-lan uykusuzluk nedenlerini ortadan kaldırmadan uykunun yapısını değiştirir.
En iyi ilâç «uyku – uyanıklık» peri-yod’larını özenle düzenlemektir, kısacası günlük çalışmamızı bir mantık çerçevesinde planlamak, iş ve entellektüel ak-tivite saatleri ile beden hareketlerinin birbirini izlemesini sağlamak gerekir. Duygu dünyamız, mizacımız, iyimserlik derecemiz, duygusallığımız uykumuzu son derece etkiler. Bu nedenledir ki duygusal hayatımızı düzenleyecek bir ruh tedavisi (psikoterapi) uyku ilâçlan kadar etkili olabilir.
Gerçek şu ki bu konu uyumakta devamlı güçlük çekenleri ilgilendirir. Uykunuz iyi ise veya bizim dilimizle sağlıklı ise ve sınavdan bir gece önce uyuyamı-yorsamz korkmayınız, sınavı atlattıktan sonra çok daha iyi uyuyacaksınız demektir.
— Biliniyor ki uyku sırasında ruh faaliyeti (psişik aktivite) çok şiddetlidir ve düşler her zaman büyük ilgi uyandırmıştır. Bu konudaki bilimsel çalışmalar 20 yıl kadar önce «hızlı uyku» denen uykunun keşfi ile başlamıştır. Uykunun bu safhası hakkında bize bazı ayrıntılar verebilir misiniz ?
Profesör :
— Eskiden gece boyunca uykunun derinliğinin gitgide arttığına ve sonra bi’ den azaldığına inanırdık; bu durum yavaş yavaş tırmanıp hızla inmeye benzetiliyordu. Bugün biliyoruz ki yavaş uykunun hemen arkasından hızlı uyku başlamakta ve bu iki uykunun birbirini izlemes (alternans’ı) her gece 4-5 kez tekrarlamaktadır. Bu. durum Luna Park’larda inişli – çıkışlı raylar üzerinde kaymaya benzetilebilir: Çıkış – iniş, Çıkış – iniş.. ta ki durana kadar.
İnsanların çoğunun hızlı uyku sırasında düş gördükleri kanıtlanmıştır. Gecede
4 – 6 düş görülür, bir diğer deyişle hızlı uyku döneminden kaç kez geçmişsek o sayıda düş görürüz. Herbirimiz ömrünün en az 4-5 yılım düşlerde geçirmektedir.
— Bazıları düşlerin gelecekten haber verdiğini söylemektedir. Gerçekten de düşlerin doğru çıktığı görülmüştür. Bunu nasıl açıklarsınız ?
Profesör:
— Büyük psikiyatr Seçenof bir gün şöyle demişti : «Düşler olağan izlenimlerin olağanüstü bir şekilde birbirleriyle birleşmesinden doğar». Kanımca bütün düşler tamamen hayat gerçeklerine dayanır. Düşler isteklerimizi, duygularımızı, üzüntülerimizi aksettirir. Uyku ve düşler sırasında insan uyanıkken neyse odur, kişiliği aynı kalır, yalnız uykuda iken düşüncelerini daha özgürce, daha rahat ifade eder.
Günlük hayatta, aklımıza takılan kötü ihtimalleri düşünmemeye çalışırız. Örneğin yakınlarımızdan biri ağır hasta ise onun iyileşeceğini düşünerek sıkıntımızı atmak isteriz, bu doğaldır. Fakat uykuda tamamen serbest kalan düşünce bize bir ölüm tablosu çiziverir. Hasta ölünce düşümüzün doğru çıktığına inanırız, oysa bu düş mevcut durumun gerçekçi bir yorumundan ibarettir. Düşlerdeki düşünce ve projelerimiz gerçeğe dayandığına göre gerçek şekline bürünmeleri de olanak dahilindedir.
Şunu da eklemek gerekir: bir düşün doğru çıktığı haberi kulaktan kulağa yıldırım hızıyla yayılır. Böyleleri düşlerini
kim işitmek istiyorsa ona anlatıp dururlar. Fakat kimse doğru çıkmayan düşlerini anlatmaz ve bu gibi düşler çabucak unutulup giderler. Gerçekte düşlerin çoğu doğru çıkmayan cinstendir.
— Düşlerde yaratmaya ne dersiniz ? Kitabınızda Descartes, Gauss, Helmholtz, Beethoven, Puşkin, Griboyedof, Maya-kovski v.s.’nin hayatlarından alınmış örnekler vermişsiniz. 1975 Dünya Satranç Şampiyonu ve Sovyatler Birliği büyük satranç ustası Anatoli Karpof 1973’üe ertelenmiş bir satranç partisini kendisine kazandırtacak hamleyi düşünde görmüştü.
Profesör :
— Pratik bakımdan kafa işçileri ister uykuda, ister uyanık olsunlar düşünmeye devam ederler; işlerini düşünmedikleri sanıldığı zaman bile düşünmektedirler. Bu bakımdan uykuda kendilerine parlak düşünceler gelmesinde şaşılacak birşey yoktur. İlham birden gelir, fakat gelmesi için daima bir neden vardır. İlham beynin sistemli çalışmasının meyvasıdır; bu çalışma her zaman bilinçli olmasa bile bu böyledir.
— O zaman güç bir problemi çözmek isteyenlerin belki de uyumadan önce dikkatlerini bu problem üzerinde toplamaları gerekecek ?
Profesör:
— Sanırım bu biraz abartma olur. Uykuda icat veya keşif yapmak, uykuda sanat yapıtlarının konularını ve hayallerini görmek ancak çok fazla ve çok verimli çalışanlar, belleklerinde büyük bir bilgi hâzinesi taşıyanlar, yapıtlarına tutkun olanlar, bedenlerini ve ruhlarını yapıtlarına vermiş olanlar içindir. Buna karşı İsrarlı, disiplinli bir çalışma alışkanlığı olmıyanlar, üzerinde çalıştıkları probleme ilgi duymayanlar uykuya dalmadan önce 1 – 2 saat kafa yormakla problemlerini çözmeyi bekleyemezler. İlham ancak çalışkan, bilgi dolu ve konusunu nasıl işliyeceğini bilen kimselerin düşlerine gelir.
Spoutnik’den Çeviren: Dr. Selçuk ALSAN