TÜRK DİLLERİNİN YAYILMA ALANI
Türkçe günümüzde dünyanın pek çok yöresine dağılmış durumda bulunan, yaklaşık olarak 150 milyon Türk tarafından konuşulmaktadır. Türk dil topluluğunun günümüzdeki yayılma alanı şöyle çizilebilir: Moğol-Çin-Tibet sınırından Hazar Denizi’ne kadar uzanan bölgede Yeni Uygur, Kırgız, Kıpçak-Özbek, Özbek, Türkmen, Ka-rakalpak ve Kazak türkçeleri; Kuzeydoğu Sibirya’da yakutça, Çin-Moğolistan sınırının batı ucunda Sarı Uygur ve Salar türkçeleri; Altay-Abakan-Sayan bölgesinde Soyon, Ka-ragas, Abakan ve Şor türkçeleri; bu bölgenin kuzeyinde Çulım, Baraba, Batı Sibirya, Başkurt, Kazan-Volga türkçeleri ve çuvaşça; Hazar Denizi’ nin batı kıyısından Doğu Trakya’ya kadar uzanan bölgeâe Nogay, Azeri ve Türkiye türkçeleri; Kafkaslar’da Karaçay ve Balkar türkçeleri; Kırım’ da Kırım tatarcası ve Kırım osmanlı-cası; Bulgaristan sınırının Karadeniz kıyısındaki küçük bir bölgede Gagavuz ve Çıtak türkçeleri; Makedonya’da Rumeli ağızları, Ukrayna-Polonya-Litvanya’da Karaim türkçesi.
TÜRKÇENİN KÖKENİ VE
SINIFLANDIRILMASI
Türk dilinin kökeni, yakınlığı bulunan diller, eskiliği, sınıflandırılması gibi konular türkoloji dünyasında günümüzde de tartışılmaktadır. Benimsenen görüşe göre Türk dili Ural-Altay dil ailesinin Altay dalında yer almaktadır. Bu dalda Moğol, Tunguz (ve Kore ile japon) dilleriyle yakınlığı bulunduğu ileri sürülmektedir. (Ural dalında da Yukagir, Eskimo-Aleut, Samo-yed, Fin-Ugor dilleri yer almaktadır.)
Türk dilinin eskiliği konusunda da bugün elimizde sağlam veriler yoktur. En eski türkçe yazılı belgeler VÜI. yy’dan kalmıştır (Orhan ve Yenisey Yazıtları). Bu yazıtlardaki dilin söz dağarcığı, söyleyiş olanaklarının genişliği gibi noktalar göz önünde bulundurula-
rak, Türk dilinin oldukça eskilere uzanan bir geçmişi bulunduğu söylenmektedir (arkeolojik bulgular Türk dilinin de tarihi konusunda belki ileride daha ayrıntılı bilgi edinmemizi sağlayacaktır).
Türk dilinin sınıflandırılmasına XVI. yy’da başlanmıştır. (Gerçi XI. yy’da Kaşgarh Mahmud Divanü Lugat-it-Türk adlı yapıtında, döneminin Türk lehçelerini bir anlamda sınıflandırarak vermiştir.) Türk dilinin sınıflandırılmasında türkologlar değişik ölçütler kullanmışlardır. Kimi türkologlar tarih, coğrafya özelliklerinden yola çıkarken, kimileri de sesbilimse! (fonetik) özellikleri temel almışlardır. Türkoloji dünyasında ün yapan bilim adamlarından V. Radlof, G.j. Rams-tedt, A.N. Samoyloviç, L. Ligeti, S.E. Malov, R.R. Arat, N.A. Baskakov, j. Benzing, K.H. Menges’in sınıflandırma denemeleri daha gerçekçi ve tutarlı sayılmaktadır.
TÜRK DİLLERİNİN TARİHSEL GELİŞMESİ
Dil bilginleri türkçenin tarihsel gelişmesini göreceli olarak 7 döneme ayırmaktadırlar: 1. Altay dönemi; 2. en eski türkçe dönemi; 3. ilk türkçe dönemi, 4. eski türkçe dönemi; 5. orta türkçe dönemi; 6. yeni türkçe dönemi; 7. çağdaş türkçe dönemi.
Altay dil birliği görüşüne uygun olarak yapılan bu sınıflandırmada ilk üç dönemle ügili olarak günümüze kadar herhangi bir belge bulunamamıştır. Eski türkçe dönemi (VI.-X. yy’lar) gök-türkçe ve uygurcanın egemenlik dönemlerini kapsar. Orhon ve Yenisey Yazıtları türkçenin dil yapısı üstünde en geniş bilgiyi vermesi, türkçenin ilk yazılı belgeleri olması gibi yönlerden büyük önem taşır (Bkz. ORHON VE YENİSEY YAZITLARI). Orta türkçe dönemi (XI.-XVI. yy’lar) İslam kültürüyle ilişkinin kurulduğu, Türk boylarının İslamlığı benimsediği dönemi kapsar. Bu dönemde özellikle yazı dili Arap ve Fars dillerinden etkilenerek biçimlenmiştir. Bu dönem kendi içinde iki ayrı evre olarak tasarlanır: a. Ortak Orta Asya türkçesi; b. Çağatay, Kıpçak ve Oğuz lehçelerine dayanan Türk yazı dillerinin oluştuğu dönem. Yeni türkçe dönemi (XIV. -XIX. yy’lar), Orta Asya Türk lehçelerinin oluşumunu tamamladıkları (Özbekçe,
tarihimizde bir arada anılmalar” neden olmuştur (Bkz. kendi madde® ri).
kıpçakça), batıda da türkmenceae azerice ile Anadolu’da türkçe-arapjjâ-farsça karışımı bir yapma dilin (oş manhcanın) egemen olduğu dönemi belirtir. Çağdaş türkçe de, XX. yy’âj, dünyanın çeşitli yörelerinde konuşil-makta ve yazılmakta olan bütün Tül lehçelerini kapsamına alır.
