Gazi tarafından kurulan türk beyliği

DANİŞMENTLİLER, XI. yy.da Amasya, Tokat, Sivas, Yozgat, Çorum, Niksar ve Malatya dolaylarında Danişment Gazi tarafından kurulan türk beyliği. (Bk. DANig-MENT GAZt.) 1072’den sonra Selçuklu sultanı Melikşah, emirlerinden Tutak ve Ar-tuk’un yardımıyım bütün Orta Anadolu’yu hâkimiyeti altına aldı. Artuk Bey arap ülkelerini fetihle göı evlendirilince yerine Danişment Gazi geçti. BizanslIlar, Haçlılar ve Ermeniler ile başarıVı savaşlar yaparak beyliğini genişletti.

ölümünden sonra 12 oğlundan Künıüş Ti-gin ile İsmail, bizans ve haçlı ordularına karşı savaşa devam ettiler. Kılıç Arslan. Danişment Gazi’nin ölümünden faydalanarak, Malatya’yı ve ülkesinin bir kısmını Yağısıyan bin Danişment’in elinden aldı. Danişment oğullarından Emîr Gazi, kardeşlerini iş başından uzaklaştırdı, sultan Kılıç Arslan I ile iyi geçinerek babasının ülkesine tek başına hâkim oldu. Sultan Kılıç Arslan I’in ölümü ür-erine, onun oğulları arasında çıkan taht kavgalarına karıştı; damadı Mesud’un, ağabeyi sultan Şehinşah’tan tahtı ve Konya’yı almasına yardım etti (1116). Emîı* Gazi ve Mesud emîr Belek’in ölümü üzerine Malatya’yı Tuğrul Arslan’dan aldılar <1124). Buna kızan Ankara ve Kastamonu bölgelerinin sultanı Melik Arap, Emîr Gazi (1126) ve Mesud’a (1127) karşı savaş açtı ise de yenildi. Bizans’a sığındı, oradan aldığı yardımla Anadolu’ya döneceği sırada öldü.

Emîr Gazi’nin bütün Orta Anadolu’yu ve Karadeniz bölgesini alarak Kilifcya ermeni krallığı ile Urfa kontluğunu kendisine bağlaması sonucu Danişmentliler, Anadolu’nun en büyük beyliği haline geldi. Bizans imparatoru loannes Komr.nenos’un kardeşi Isak’ın İstanbul’dan kaçarak Emîr Gazi’ye sığınması ve onu kışkırtması üzerine, Bizans’a karşı sefere girişildi. Bizans imparatoru da ordusuyle Anadolu’ya geçerek Kastamonu ve Çankırı’yı aldı (1132). Emîr Gazi’yi çekemeyen, pek çok türk emîri, BizanslIlarla birleşti. Daha sonra Emîr Gazi, Kastamonu ve diğer yerleri BizanslIlardan geri aldı (1133). Emîr Gazi’nin hıristiyanlara karşı yaptığı savaşlar, kazandığı zaferler, ona bütün İslâm âleminde büyük sevgi ve ün kazandırdı. Büyük sultan Sencer ile halife El-Müsterşid, dört siyah sancak, bir kös, bir altın zincir ve asa göndererek onun bir süredir kullandığı melik unvanını onayladılar. Ancak Emîr Gazi bu sırada öldü (1134). Getirilen ferman ve hediyeler Emîr Gazi’nin dört oğlundan, veliaht tayin edilen Mehmed’e verildi. 1142’ye kadar 8 yıl hükümdarlık eden Melik Mehmed, Bizanslılaria savaştı, ayrıca kardeşleri ve birçok türk beyiyle de mücadele etti. Kayseri’yi yeniden kurarak merkez yaptı, pek çok bilgini Anadolu’ya getirdi, Islâmiyetin yayılması için çalıştı.

Melik Mehmed, sağlığında büyük oğlu Zünnûn’u veliaht tayin ettiği Halde, ölünce, Sivas valisi olan kardeşi Nizameddin Yağıbasan, onun karisiyle evlenerek hükümdarlığını ilân etti. Fakat yeğeni Zünnûn’un Kayseri’de, kardeşi Aynüddevle’nin Elbistan ve Malatya’da hâkim olmalarına ve Sultan Mesud’un baskılarına karşı direnemedi. Mesud’dan sonra tahta çıkan Sultan Kılıç Arslan II’ye Aksaray’da yenildi (1155) ve Kayseri’yi kaybetti. Selçuklu sultanına karşı önce Şehinşah ile sonra da Bizans imparatoru ile anlaşması bir sonuç vermedi. 1164’te Çankırı’da öldü. Karısı, Ya-ğıbasan’ın yeğeni İbrahim’in 16 yaşındaki oğlu İsmail ile evlendi ve onu hükümdar ilân etti. Bu durum danişmentli beylerinin ayaklanmalarına sebep oldu. Bundan faydalanan sultan Kılıç Arslan II, 1165’ten itibaren Danişmentliler ülkesini ele geçirmeğe başladı. Zünnûn kayınpederi Suriye hükümdarı Nureddin Mahmud’un yardımıy-le Sivas’ta tekjar hükümdar oldu (1172).

* Selçuklulara kar. yapılan savaşta Kılıç Arslan II, BizanslIları yendi ve 1178’de Malatya’yı da alarak Danişmentli beyliğini ortadan kaldırdı. Danişmentli beylerinin çevresinde toplanan Türkmenler, beyliğin yıkılışından sonra Anadolu’ya yayıldılar, osmanlı devrinde Rumeli’ye yerleştirilenleri de oldu. XIX.yy.a kadarki tarih kayıtla-
rı, bir kısmının köylere yerleştiklerini, bir kısmının celâli ayaklanmalarına katıldıklarını, 1696’da Halep bölgesinde toplandıklarını, 1702’de de göçebe Danişmentlilerin yerleşik hayata zorlandıklarını göstermektedir (bk. DANİŞMENTLİ ELt). [-» Bibliyo.] (M)

Danişmentname, Türklerin Anadolu’yu fethini anlatan bir halk kitabı. Yazılış tarihi ve yazarı bilinmez. Konusu Danişment Gazi ile Melik Gazi’nin kahramanlıkları; BizanslIlar, Haçlılar ve Ermenilerle sürdürdükleri kahramanca savaşlardır. Onların ölümünden sonra yazılmağa başlandığı sanılan Danişmentname’yi, Gelibolulu Âlî, Mirkat-iil-Cihad (Savaşların Derecesi) adiyle XVI. yy.da yeniden yazdı. Âlî’nin faydalandığı nüshanın Murad I zamanında Tokat dizdarı Ârif Ali tarafından meydana getirildiği sanılır (1361). Kulaktan kulağa geçen bu kahramanlık destanı, tarihî gerçeklere uymadığı halde, Cennabî, Âlî ve bunlara dayanan Karamanî, Kâtip Çelebi, Müneccimbaşı, Hezarfen Hüseyin v.d. yazarlar Danişment name’kaynak olarak kullanır, yer ve tarih yanlışlarını kendilerine göre düzeltirler. Son İlmî araştırmalara göre Danişmentname, Malatya’nın arap emîri Ömer bin Übeydullahis Sülemi’ye ait efsanenin türkleştirilmiş şeklidir. XII.yy.da Anadolu’nun fethine girişen Türkmenler, eski arap gazileriyle yakınlık kurmak için, biribirlerinden çok farklı zamanlarda yaşamış olan Battal Gazi’nin oğlu ile Ömer’in kızının evliliğinden Danişment Gazi’nin doğduğunu ortaya atmışlardır.