Kaynak kitaplar ve ansiklopediler
XX. yüzyılda görülen bilgi patlaması sonucu kitaplıklar, uygar yaşamın gerekli bir parçası duru-•muna gelmiştir. Ansiklopedilerin, sözlüklerin ve kaynak kitapların temel görevi, bilgiyi kolayca bulunur ve anlaşılır biçimde özetlemektir. Ansiklopediler gerçekleri anlatır; sözlükler tanımlar yapar. Bazı ansiklopediler (Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi bunlardan biridir) aynı zamanda kullandıkları nispeten karmaşık sözcükleri tanımlayarak, bir tür ansiklopedik sözlük görünümü alırlar.
İlk Ansiklopediler
Tüm insan bilgisini özetleme isteğinin uzun bir tarihi vardır. Ba-tı’daki en eski ansiklopedi. M Ö. I. yüzyılda Roma’da, Varro tarafından derlenmiştir. Ancak Çin’de, bundan bin yıl önceki ansiklopedilere raslanır. Varro’nun yapıtını, yüzyıl sonra çıkarılan Büyük Pli-nius’un Historia Naturalis adlı yapıtı izlemiştir. (M.S. 23-79) Sevil-le’li İsidoro’nun (530-633) daha kapsamlı yapıtı Etymologiae (1) gibi Plinius’un yapıtı da maddelere göre düzenlenmiştir.
Pierre Bayle’nin insan bilgisi-
nin özlü bir özetini vermeye çalışmış olan, Dictionnaire Historique et Critique’i (1695-1697), birçok baskı yapmış ve çeşitli dillere çevrilmiştir. 1704-1710 tarihleri arasında John Harris (1667-1719). Lexicon Technicum’u yazmıştır. Gerçek anlamda ilk İngilizce ansiklopedi sayılan bu yapıt, Sarayın isteği üzerine yazılmıştır ve bilime ağırlık verir. Bunu 1728 yılında Ephraim Chambers’in (ölümü 1740) Cyclopae-dia’sı izlemiştir. Birbirini bütünle-yen bilgilerle dolu bu yapıt, daha sonra gelen tüm alfabetik ansiklopedilerin ve Johann Heinrich Zed-ler’in (1703-1770) Universal Lexicon, adlı yapıtın kaynağı olmuştur. Universal Lexicon, bugüne kadar Avrupa’da basılan ansiklopedilerin en büyüğüdür.
Chambers’in en önemli yabancı izleyicileri Encyclopédie (3) (17151765) adlı yapıtın sahipleri, Denis Diderot (1713-1784) ve Jean le Rond d’Alembert (1717-1783) olmuştur. Bunların yaklaşımları yürekli ve köklüydü. Ateşli hümanist tavırlarının Fransa’daki ancien régime’in çöküşüne katkısı olmuştur. Encyclopaedia Britannica’nın ilk üç özgün cildi 1768-1771 yıllarında Edinburgh’ da basılmış ve Encyclopédie’ye daha nesnel bir karşılık olarak kabul edilmiştir. Her zaman anıtsal bir yapıt
olarak kabul edilen Britannica 15 kez basılmıştır. Yeni baskılar sırasında giderek büyümüş ve 1974 baskısının hazırlanışı sırasında bütünüyle yeniden düzenlenmiştir.
Konuların alfabetik sıralandırılması, Ortaçağın sonlarına kadar standart bir uygulama haline gelemedi. Günümüzde bile, Encyclopédie Française (1937- ) ve Oxford Junior Encyclopaedia gibi değerli ansiklopediler konularını alfabetik olmaktan çok, mantıksal sıraya göre hazırlamaktadırlar.
Sözlüklerin Ortaya Çıkışı
Alfabetik sıraya göre hazırlanmamış olan sözlükleri kullanmak olanaksızdır. Sözlüklerin ortaya çıkışı oldukça yenidir. John Flori-do’nun. World of Words adlı yapıtı (1598) ilk İtalyanca-İngilizce sözlüktü. Robert Cawdrey’in Table Alphabetical’! (1604) ise, Latince’den İngilizce’ye girmiş bazı terimlerin basit anlamlarını veriyordu.
Modern sözlüklerin ortaya çıkışı ilk kez XVIII. yüzyılda gerçekleşti. 1721’de Nathan Bailey (1742’de öldü) Universal Etymological English Dictionary adlı sözlüğü yayınladı. Yalnızca güç sözcüklerin ta-
ıfnf(pttff(ei)«nî»»nfe,
. Durd) mclifélic&clilkiïûnb un&fpö
trfunif n tınft »trct fictt wwwit,
A PARIS,
BRIASSON, nu Silini Jacymt, i U Science.
0^2 J DAVID Tainé , rue Saint Jacyvej, à la Plume <Tor.
ILE BRETON, Imprimeur ordinaire du Roy, ne de /a Harpe. DURAND, rut Suint Jacquet 4 à Saint Landry, & au Grijjon.
M. D C C. L I.
AVEC APPROBATION ET PRIVILEGE’ DU ROT,
1) İsidoro’nun Etymologiae adlı ansiklopedisi VII. yüzyıl bilgilerinin bir özetidir.
Bu «bilgi ağacı» resimli el yazması kopyadan alınmıştır. Kitap temalara göre düzenlenmişti ve sanat, tıp, hukuk, zaman çi-
zelgesi. İncil, kilise, insanlar, dil, oymacılık, bir Latince sözlük, insan, zooloji cennet, hava, denizler, okyanuslar, coğrafya, şehirler, kasabalar, yapılar, yerbilim, ağırlık, ölçüler, tarım, gemiler, evler, giysiler,
yiyecek, içecek, araçlar ve eşya gibi konuları içermekteydi, isidoro 1000 yıl kadar standart bir başvuru kitabı olarak kaldı. Günümüzde bu yapıt, bize Ortaçağ hakkında en iyi bilgiyi verir.
3) Encyclopédie ilk kez
Chamber Cyclopaedia’ nın Fransıca baskısı olarak planlanmıştı. Yayın hakları üzerine anlaşmazlık çıkması nedeniyle yayımcı. Dictionnaire de Medi-cine’yi yeni tamamlamış olan Denis Dide-rot’yu bu işle görevlendirdi. Diderot, 1751 yılında «başlangıç konuşmaları» adlı yapıtını yayımlayan dostu, ünlü matematikçi Jean le Rond d’Alem-bert’in yardımına başvurdu. Ansiklopedinin hazırlanışında o dönemin en ünlü bilim adamları ve filozofları çalıştı. Yayınlanan her cilt Avrupa’da büyük yankılara yolaçtı. Abone sayısı 1000’den 4000’e yükseldi. d’Alem-bert’in çekilmesinden sonra (1759), ansiklopedinin yayını yetkililer tarafından yasaklandı. Ancak, yayımcı Le Breton, gizli olarak yayıma devam etti. Gizli basılmış ciltlerin sayısı çek yüksektir.
E NCYCLOPÊDIE,
O U
dictionnaire raisonne des SCIENCES,
des arts et des métiers.
PAR VNE SOCIETE DE GENS DE LETTRES.
Mis «. orf» & p«œ p» M- DIDEROT, a. l’Aott«R»y*l« «ta S‘«'”»■
Lettres de Pruflé; & quant à la Partie Mathématique, par M. D ALEMBERT, * rAcadémie Royafc des Sciences de Paris, de celle de PnilTe, 5c de 11 Soucie Royale de Londres.
Tantum fines jttnduraque pollet,
Tantum de medio Jùmptis accéda honoris ! HORAT.
TOME PREMIER.
2) Zedler’in Lexion’ı
yada Tüm Bilim ve Sanatların Evrensel Sözlüğü, biyografi, genbilim ve topografya konularında ç< güçlüydü. Leipzig’li kitapçı ve basımcı olan Zedler, yapıtını önceki ansiklopedik den çok daha kapsc lı olduğunu ileri sür dü. Ancak rakiplerir ortaya çıkmasıyla if las etti.
196 Kitaplar ve basım 190 Modern basım 218 Video kayıt 200 Bilgi edinme
ayrıca bak:
Ansiklopediler gençlerin okul ödevlerini yaparken başvurabilecekleri en önemli kaynaktır
4) Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi alışılmış yöntemlerin dışında hazırlanmıştır. Resim ve konular değişik aşamalarda birleştirilmiştir. Yazardan bir konuyu işlemesi istendiğinde bu yazar, önce yayımcının ofisinde bir toplantıya katılır (A]. bu toplantıda bölüm ve sanat editörleri de hazır bulunur. Grafiker resimlerin içeriğini, durumunu ve büyüklüğünü gösteren kaba bir eskiz yapar Grafiker sayfanın eskizini hazırlarken (C). yazar da konuyu araştırır ve yazar (B). Fotoğraflar (D) ya resim araştırıcısı tarafından çeşitli arşivlerden ve fotoğrafçılardan toplanır yada ansiklopedi için özel olarak çekilir. Çizgi ve boyama işleri bir ressam grubu tarafından hazırlanır (E). Çeşitli yazarlar tarafından yazılıp [F], ansiklopedi görevlileri tarafından düzeltilmiş yazılar, yazıda herhangi bir yanlışlık olmaması için o konuda yetkili bir kişinin denetiminden geçirilir. Provalar düzeltilir [G], sayfadaki yerlerine yerleştirilir IH]. Yazı renkli resimlerle süslenir ve son bir kez daha nitelik ve doğruluk denetimi yapılır [I].
Bu işlem Ansiklo-pedi’deki 896 konunun her biri için yinelenmiştir Son olarak, konular arasındaki bağlantılar saptanarak. «Ayrıca bak» listeleri eklenmiştir
nımlanmasıyla kalmayıp, tüm İngilizce sözcüklerin toplanıp tanımlanmasını amaçlayan bu ilk çalış ma ürünü, yüzyılı aşkın bir süre çok sattı. Samuel Johnson’un (17091784) ünlü İngilizce sözlüğü de bu anlayışla hazırlandı. Johnsonun en önemli buluşlarından biri, sözcüklerin tanımlanmasında çeşitli kitaplardan alıntılar yaomasıydı. Ayrıca sözcüklerin kullanımıyla ilgin açıklamalar ve ünlü şakalar da bu sözlükte yer almıştı.
Johnson’un izleyicileri arasındaki en ünlü kişi Amerika’lı Nöah Webster’dir (1748-1843). Webster 1828 yılında American Dictionary of the English Language adlı bir sözlük yayınladı. İngiliz İngilizcesiyle, Amerikan İngilizcesi arasındaki imlâ farklılıkları ilk kez bu sözlükte belirtildi.
Modern ansiklopediler bilgi alanında ortaya çıkan son gelişmeleri büyük bir dikkatle izler ve okuyucularını bu konularda bilgi sahibi yapmayı amaçlar. Günümüzde büyük sözlükler dil konusuna iki açıdan yaklaşmaktadır. Bunlardan biri, büyük Oxford English Dictionary (1884-1933) tarafından ortaya konan tarihsel yaklaşımdır. Bu sözlükte, o dilde yazılmış yapıtların sistematik bir biçimde gözden ge-
Yeni Kaynak Kitap Çalışmaları
Gelecekte, basılı kaynak kitaplarının yerini, teknolojik olarak daha gelişmiş yöntemlerin alacağı kuşkusuzdur. Bilgisayar veri bankalarında çeşitli bilgiler istenildiğinde, kolaylıkla ortaya çıkarılabilecek biçimde saklanabilir ve ayrıca bilgilerin yenilenmesi gerektiğinde bu işlem de kolayca yapılabilir. Günümüzde kulak ve göze birlikte seslenen sistem (Audio visual) çok gelişmiştir. Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi, genel ve eğitsel filmlerle, audio-visual plaklara alınarak, evlerde yada okul te-levizyon’arında eğitim amacıyla gösterilebilecek biçimde planlanmış ve bu amaca yönelik olarak basılmıştır.
çirilmesiyle, her sözcüğün geçirdiği aşamalar anlatılmaktadır. Ayrıca sözcüklerin kullanım örnekleri ve tarihleri de verilmektedir. Öteki yaklaşımda sözlük hazırlayıcısı, dilin güncel biçimini araştırır ve sözlüğü ona göre hazırlar. Bu yöntemle yazılmış sözlüklere verilebilecek en çarpıcı örnek, Webster’s Third New International Dictionary (1931) adlı sözlüktür.
