ELMAS

ELMAS, kömür gibi katışıksız karbondan oluşan bir mineraldir. Doğal maddelerin en serti, en ışıltılısı ve değerli taşların en gözdesi olan bu mineral, karbonun yeraltındaki olağanüstü sıcaklıklarda büyük bir basınç altında sıkışmasıyla oluşmuştur. Elmas kristallerinin renksiz ya da renkli, saydam ya da mat örneklerine rastlanır. Mücevher olarak kullanılanların çoğu hafif sarımsı renkte ve saydamdır; ama özellikle renksiz ya da çok uçuk mavi renkte ve saydam olan elmaslar en değerlisi sayılır. Elmas İÖ yaklaşık 800 yıllarında ilk kez Hindistan’da bulunmuş ve bu ülke yüzyıllarca dünyanın tek elmas üreticisi olma ayrıcalığını korumuştur. Bu değerli taşın Avrupa’da tanınması ortaçağa, soylu kadınların takıları arasında yerini alması da 15. yüzyıla rastlar. Hindistan’da elmas üretiminin azalmaya başladığı 18. yüzyılda Brezilya’da da elmas yatakları bulundu. Bu ülkede, ırmakların çakıllı yataklarında ve vadi kenarlarındaki yüksek kesimlerde elmas madenciliği bugün de sürdürülür. Ama bugün dünyanın en büyük elmas üreticileri A frika ülkeleridir. A frika’da elmas ilk kez 1866’da, Güney A frika’daki Orange Irmağı’nın kıyısında bulundu. B ir çocuğun bu ırmağın kıyısından aldığı güzel bir çakılın elmas olduğu anlaşılınca elmas arayıcıları harekete geçtiler. Üç yıl sonra aynı kıyıda Güney A frika Yıldızı adıyla bilinen ünlü elmasın bulunması, ırmakların çakılları arasında şanslarını deneyen elmas arayıcılarının Orange ve Vaal ırmaklarının kıyılarına üşüşmesine yol açtı. Bunu izleyen iki yıl içinde Vaal Irmağı’na 40 km uzaklıkta birçok elmas yatağı bulundu. Bunlardan en önemlisi bir çiftliğin topraklarındaydı. ilk elmas arayıcıları, ırmak yataklarından uzakta olan bu yerde yüzeydeki sarımsı yumuşak kili kazmışlar, ama alttaki sert ve mavimsi kayaç katmanına ulaşınca aramaktan vazgeçmişlerdi. Oysa kimberlit denen bu kayaç elmas kristallerini barındıran en önemli oluşumlardan biridir. Sonradan elmas madenciliğinin merkezi olan Kimberley kenti bu kazıların ortasında doğup gelişti. Binlerce insanın kazdığı dev çukurlardan elmas çıkarılırken kaya yuvarlanması, toprak kayması, sel gibi kazalar giderek artan can ve mal kaybına yol açıyordu. Çeşitli madencilik holdingleri 1888’de birleşerek “ De Beers Consolidated Mines Limited” adıyla tek bir şirket oluşturdular. Zamanla açık işletmenin yerini yeraltı madenciliği aldı ve çalışma yerin derinliklerine doğru ilerledi. Elmas kristallerinin bulunduğu bu silindir biçimindeki çökelin eski bir yanardağın parçası olduğu sanılıyor. A frika ülkeleri dışında en büyük elmas üreticisi SSCB’dir. Sibirya’nın kuzeydoğusundaki kim berlit yatakları çok sert doğa koşulları altında işletilir. Ayrıca Ural Dağları’ndaki Vişera Irmağı havzasında daha küçük elmas yatakları vardır. Bugün Hindistan’da elmas madenciliği sürmekte, Güney Amerika’da Brezilya’nın yanı sıra Guyana ve Venezue- la’da da elmas çıkarılmaktadır. Elmasın tartılmasında ölçü birim i olarak kırat kullanılır. 1 kırat 1 gramın beşte birine eşittir (5 kırat = 1 gr). Dünyanın en büyük elması olan Cullinan 3.106 kırat, yani 621 gram ağırhğındaydı. Elmasın İşlenmesi ve Kullanımı Bugün doğal çökellerin arasında ve kimberlit yataklarında bu kadar büyük elmaslara rastlama olasılığı giderek azalmaktadır; gelişmiş madencilik teknikleriyle işletilen yataklardan daha çok küçük elmas parçaları çıkarılır. Üreticilerden satın alınan ham elmaslar büyüklüğüne, rengine ve saydamlığına göre sınıflandırıldıktan sonra Anvers, New York, Tel A viv, Bombay gibi elmas işleme merkezlerindeki fabrikalara gönderilir. Porto Riko, Güney Afrika, Hollanda, Ingiltere ve SSCB’de de elmas kesimi yapılmaktadır. işlenmeden önce oldukça mat görünen minerale ışıltılı ve değerli bir taş niteliği kazandıran elmas kesimi özel bir uzmanlık dalıdır. Çok uzun zaman alan ve büyük bir beceri gerektiren bu kesimde yapılacak ilk iş, ham elması en iyi biçimde değerlendirebilmek için mineralin nasıl bölünmesi gerektiğini belirleyip taşın üzerinde işaretlemektir. Elmas kristalinin tıpkı ağaç gövdeleri gibi damarlı bir yapısı vardır; bu nedenle hem damarları doğrultusunda dilim lenebilir, hem de damarlarına dik olarak biçilebilir. Ama elmas o kadar serttir ki başka hiçbir mineral bu taşı çizemez; bu yüzden dilme ve kesme yerlerini işaretlemek için elmasın yüzeyi gene bir elmas parçasıyla çizilir. Sonra bu çizgiye çelik bir kama dayayıp üzerine tokmakla vurularak elmas ikiye bölünür. Daha sonra damarlarına dik doğrultuda keserek biçimlendirmeye sıra gelir. Bu iş için, fosfor tuncu denen çok sert bir alaşımdan yapılmış, kâğıt inceliğinde bir çark kullanılır. Elması kesebilmesi için de kenarlarına zeytinyağı ve elmas tozu karışımı sürülür. Bu çark dakikada 5.000 devir yaptığı halde elmasın içinde gene de çok yavaş ilerlediği için 1 kıratlık elmasın kesimi 4-8 saat kadar sürer. Eğer elmasa pırlanta, markiz ya da armut (damla) gibi yuvarlak bir biçim verilecekse kesildikten sonra tıraşlan- ması gerekir. Bunun için bir torna tezgâhının aynasına bağlanan elmas dönerken bir başka elmasa sürtünür. Faseta ya da façeta denen ve ışığı renklerine ayrıştırarak elmasa asıl ışıltısını kazandıran küçük düz yüzeylerin tıraşlan- ması kesimin son aşamasıdır. Bu işlem büyük bir hızla dönen, elmas tozuyla kaplı demir çarklarla yapılır. Elmasın bu çarka sürtünmesiyle oluşan fasetalar en sonunda parlatılır, işlenmiş bir elmas, kesme, tıraşlama ve parlatma işlemleri sırasında ilk ağırlığının yaklaşık yüzde 50’sini kaybeder. Yataklardan çıkarılan ham elmasların ancak yüzde 20’si mücevher yapımına uygundur; geri kalanlar sanayide kullanılır. Örneğin dişçi matkaplarının elmas uçları, kesme takımlarını bilemek ya da mercekleri taşlamak için kullanılan, elmas kırıklarından yapılmış çarklar ve kayaları delmeye yarayan elmas uçlu matkaplar bu mineralin sanayideki kullanımına birer örnektir. Sanayi elması üreten ülkelerin başında Zaire gelir. 1955’te A B D ’li bilim adamları laboratuvar- da çok yüksek basınç ve sıcaklık altında yapay sanayi elmasları elde etmeyi başardılar. O tarihten bu yana sanayide kullanılan elmasların çoğu yapay olarak üretilir. 1970’te gene A B D ’de mücevher olarak kullanılabilecek nitelikte yapay elmas da üretildi; ama bu elmas aynı nitelikteki doğal elmastan çok daha pahalıya geliyordu. Öykülere konu olan ya da uğrunda savaşılacak kadar değerli sayılan çok ünlü elmaslar vardır. Çok eski bir geçmişi olan Kuh-i Nur (Nur Dağı) elması Asyalı hükümdarlar arasında savaş ganimeti olarak elden ele geçmiş, sonunda İngiltere’nin krallık mücevherleri arasına katılmıştır. İngiltere’de yeniden tıraşlandıktan sonraki ağırlığı 109 kırattır. 1905’te Transvaal’de bulunan ve Ingiltere Kralı V II.Edvvard’a armağan edilen Cullinan elması da bu ülkede kesilerek dokuz değerli taşa bölünmüştür. En büyük iki parça olan 530 kıratlık A frika Yıldızı (Cullinan I) İngiliz imparatorluk asasını, 317 kıratlık Cullinan II ise imparatorluk tacını süsler. Bugün Topkapı Sarayı Müzesi’nin Hazine Dairesi’nde sergilenen Kaşıkçı elması da çok ünlüdür. Bu 86 kıratlık elmas armut biçiminde tıraşlanmış ve iki sıra halinde yerleştirilen 49 pırlantalı bir çerçeveye oturtulmuştur. Adının kaynağına ilişkin bir öyküye göre bu elması yoksul bir balıkçı bulmuş ve bir kaşıkçı ustasına üç kaşık karşılığında satmış. Bu tür öykülerin hiçbirisi doğru- lanamadığı gibi, Kaşıkçı elmasının Osmanlı hâzinesine ne zaman ve nasıl geçtiği de bilinmiyor.