Adıyaman (kent)

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde kent. Aynı adlı ilin merkezi olan Adıyaman kenti, “Güneydoğu Toroslar” adı verilen dağ sıralarının güney eteklerinde, deniz düzeyinden 525 m yükseklikte yer alır. TARİH Adıyaman ve çevresi Eskiçağ’da sırasıyla Hitit, Mitanni, Asur, Pers, Kommagene krallıklarının egemenliğinde yaşadıktan sonra, Roma ve Bizans topraklarına katıldı. Ortaçağ’da, Hz. Ömer döneminde yöreye İslâm akın- ları başladıysa da, Adıyaman ve çevresinin fethi, ancak Emevi Halifesi Muaviye döneminde, 670’e doğru tamamlandı. 758’de de Abbasi egemenliğine giren kentin o dönemdeki adı, Hısn-ıMansur’du (“Mansur’un kalesi” anlamındaki bu adın, Emevi komutanlarından Mansur Bin Cavene’den ya da Abbasi halifesi Ebu Cafer el-Mansur’dan dolayı verildiği ileri sürülür). Harunurre- şit’in, halife olmadan önce onarttığı kent, Abbasiler ile Bizans arasında birkaç kez el değiştirdikten sonra, X. yy’da yeniden Bizans egemenliğine girdi. 1066’da Selçuklu komutanı Gümüştigin tarafından alınınca, ilk kez Türklerin eline geçmiş oldu. Daha sonra dönem dönem Artukluların, Eyyubilerin, yeniden Selçukluların egemenliğinde kalıp, XIII. yy’da Moğollar tarafından istila edildi. Sonra Akkoyunlular, Dulkadıroğlu Beyliği ve Memlukluların yönetiminde kaldı. Bayezit I döneminde ilk kez Osmanlı yönetimine giren kentin, kesin olarak Osmanlı topraklarına katılması Yavuz Sultan Selim döneminde gerçekleştirildi (1515). Osmanlı yönetim örgütünde önceleri Besni’ye bağlı bir nahiye merkeziyken, 1519’dan başlayarak, Maraş eyaletine bağlı bir sancak merkezi oldu. 1531’de Elbistan sancağına bağlı bir kaza merkezine dönüştürülüp, 1563’te yeniden Maraş eyaletine bağlandı ve XIX. yy’a kadar Maraş’a bağlı kaldı. Tanzimat’tan sonra yapılan yönetim düzenlemeleriyle 1841’de kaza merkezi, 1849’da Diyarbekir eyaletine bağlı bir sancak merkezi oldu. 1859’da Malatya sancağına, 1883’te de Mamure- tülaziz (Elazığ) vilayetine bağlandı ve Cumhuriyet dönemine kadar durumu değişmedi. GÜNÜMÜZDE ADIYAMAN Cumhuriyetin başlarında bir kaza (ilçe) merkezi olarak Malatya iline bağlanan Adıyaman, 1954’te, aynı adlı ilin merkezi oldu. 1927 yılında ilk nüfus sayımında henüz 10 000’i bulmayan nüfusu (8 644), ilk olarak 1935 sayımında 10 000’i aştı (10 299). İl merkezi olduktan sonra nüfusu daha hızlı artmaya başlayıp, 1970’te 30 000’i, 1975’te 40 000’i, 1980’de 50 000’i geçti. 1990 sayımında da, 100 000’i biraz aştı (100 045).
ADIYAMAN 93
mm m mm mmM mm ÇAÎÜsUA M * £&£?**« *
Kentte pamuğu çekirdeğinden ayıran atölyeler ile un ve yağ fabrikaları, süt fabrikaları ve bir dokuma fabrikası, başlıca sanayi kuruluşlarıdır. Adıyaman kenti aynı zamanda yakınındaki Nemrut dağında bulunan tarihsel ve turistik kalıntıları görmeye gelenler için hareket üssü işlevi görmektedir.
Adıyaman (¡1)
Büyük bölümü, Güneydoğu Anadolu Bölgesi sınırları içinde, kuzeydeki küçük bir kesimiyse (Gerger ve Çe- likhan ilçeleri) Doğu Anadolu Bölgesi sınırları içinde yer alan il. Yüzölçümü 7 614 km2, nüfusu 1990 sayımına göre 513 131 kişi, nüfus yoğunluğu km2’ye 67’dir. Adıyaman ili, kuzeyde Malatya, doğuda Diyarbakır, güneydoğu ve güneyde Şanlıurfa, yine güneyde Gaziantep, batıda Kahramanmaraş illeriyle çevrilidir. 9 ilçeye ayrılmıştır: Merkez, Besni, Çelikhan, Gerger, Gölbaşı, Kâhta, Samsat, Sincik, Tut. İlin kuzeydeki bölümünü Güneydoğu Toroslar yayının “Malatya dağları” adı verilen kesimi kaplar. Güney kesimiyse, yükseltisi 800-600 m arasında değişen, vadilerle yarılmış dalgalı yaylalar görünüşündedir. Adıyaman ilinde kara iklimi egemendir; yazlar sıcak, kışlar oldukçasert geçer.İl merkezindeki meteoroloji istasyonunun gözlemlerine göre, en soğuk ay (ocak) ortalaması 4,3 °C, en sıcak ay (temmuz) ortalaması 30,6 °C (18.1.1964), kaydedilmiş en yüksek sıcaklık 42,6 °C’tır (19.7.1965). Yağışlar kuzeydeki dağlık kesime doğru artar; güneye doğru azalır. İlin aşağı yukarı orta kesimlerinde yer alan Adıyaman kentinde 835 mm olan yıllık ortalama yağış, ilin kuzeyinde bazi kesimlerde 1 m’ye yaklaşır (Çelikhan’da 928 mm); bazı kesimlerdeyse 1 m’yi de aşar (Gerger’de 1 137 mm). İlin en güney kesiminde yer alan Samsat’taysa, yükseltinin etkisiyle 554 mm’ye kadar düşer. Kuzeydeki dağlık kesimde kar yağışları da önemli ölçüdedir. Ama bu kesimde kar yağışı gözlemi yapan meteoroloji istasyonları bulunmadığından, bu konuyla ilgili kesin sayılar yoktur. Söz konusu dağlık kesim ile yayla alanının geçiş kesiminde yer alan Adıyaman kentinde, ortalama kar yağışlı günler sayısı 3,4, yerin karla örtülü olduğu günlerin sa
Adıyaman’dan görünüş.
yısı ortalama olarak 6,7’dir. Yaylada doğal bitki örtüsü bozkır (step) görünüşündedir. Su boylarında söğüt dizileri ve bazı köyler çevresinde kavaklıklar görülür. Dağlık kesimlerin bazı köşelerinde de, yer yer küçük meşe topluluklarına raslanır. İl topraklarının, aşağı yukara tamamı denilebilecek kadar büyük bir kesimi, sularını Fırat ırmağı aracılığıyla Basra körfezine gönderir. İlin batısındaki küçük bir alan sularıysa, Aksu aracılığıyla Ceyhan ırmağına (Akdeniz) karışır. Fırat ırmağının bu ilden aldığı başlıca kollar, Ta- raksu, Kâhta suyu, Kalburcu suyu ve Göksu’dur. Fırat ve kollarında suyun en bol olduğu mevsim ilkbahar (nisan), suların en çekilmiş olduğu mevsimse yaz sonudur (eylül). İl sınırları içindeki başlıca göller, batıda, Gölbaşı ilçesindeki tektonik çukurda yer alır. Tespih dizisi gibi bir doğrultuda sıralanan bu göllerin (Gölbaşı gölü, Azaplı gölü, vb.) fazla suları, Ceyhan’ın kolu Aksu’ya boşalırlar. EKONOMİ Adıyaman ilinde halkın geçimi, tarla ürünlerine, meyveciliğe ve hayvancılığa dayanır. Ekili-dikili alanlar, bütün il yüzeyinin dörtte biri kadar yer kaplar. En çok buğday ve arpa üretilir. Tahıl türleri arasında üçüncü sırayı mısır alır. Kâhta ilçesinde, az miktarda çeltik ekilir. Baklagiller arasında mercimek önemli yer tutar. Sanayi bitkilerinden pamuk ve tütün ekimi gelişmektedir; pamuk, merkez ilçede, Besni ilçesinde ve Kâhta ilçesinde yetiştirilir. Tütün, merkez ile Çelikhan ilçesinde yaygındır: “Şark tipi” adı verilen ve bazı özel nitelikleri olan bir tütün cinsi yetiştirilir. Adıyaman ilinde çeşitli meyvecilik de yapılır. Özellikle üzüm bağları yaygındır; kurutularak değerlendirilen “Besni üzümü” çevrede ün salmıştır. Üzümden ayrıca pekmez ve pestil de yapılır (Gerger pestili); çeşitli sebze, kavun ve karpuz ekimi de geniş bir alan kaplar. Son yıllarda önem kazanan bir başka ürün, antepfıstığı- dır. Hayvan sayısı bakımından kılkeçi sayısının koyun sayısının biraz önünde olduğu görülür. Adıyaman, yeraltı gelir kaynakları bakımından şanslı sayılabilecek illerimizdendir. Çünkü petrol araştırmala rı umut verici sonuçlara ulaşmıştır. İlde merkez ilçede ve Kâhta ilçesinde petrol çalışmaları yapılmaktadır. Petrol dışında, il sınırları içindeki öteki madenler, pirit ve kromdur. Sanayide büyük bir gelişmeden söz edilemez. Pamuğu çekirdeğinden ayıran birkaç atölye, un ve yağ fabrikaları dışında, ilin başlıca fabrikası, Adıyaman kentindeki dokuma fabrikasıdır. ULAŞIM Adıyaman ilinde ulaşım pek gelişmemiştir. 1954’te, il olduğu sıralarda, batı sınırı yakınından geçen Fevzipa- şa-Malatya demiryolu ilin başlıca ulaşım ekseni sayılırken, günümüzde karayolları, ulaşım trafiğini kendine çekmiştir. İlin önemli merkezlerle bağlantısı Gölbaşı- Adıyaman karayoluyla olur. Adıyaman’ı Diyarbakır ve Şanlıurfa’ya bağlayan yollar da, son yıllarda düzenlenmiştir.