Afrika’nın orta-kuzey kesiminde ülke. Kuzeyde Libya,
doğuda Sudan, güneyde Orta Afrika Cumhuriyeti, güneybatıda
Kamerun, batıda Nijerya ve Nijer’le sınırlı
olan Çad’ın başkenti N’camena’dır.
YÜZEYŞEKİLLERİ, İKLİM VE TOPLUM YAPISI
Çad’ın büyük bölümü dağlar ve yaylalarla kuşatılmış
geniş bir havza görünümündedir. Kuzey kesimde ülkenin
en yüksek noktası olan Emi Koussi’de yükselti 3 415
m’yi bulur. Çad gölü, çok eski dönemlerde havzayı
doldurmuş olan büyük iç denizin kalıntısıdır. Gölün ve
gölü besleyen Logone, Şari ırmaklarının çevresindeki
buluntular, bölgede l)t. yy’da yerleşik bir uygarlık bulunduğunu
ortaya koymaktadır.
Ülke üç iklim bölgesine ayrılır. Kuzey kesim kuraktır;
bitki örtüsü de seyrek, vaha çevreleriyle sınırlıdır. Tropikal
iklim etkisindeki güney kesim, seyrek ormanlar ve
çayırlarla kaplıdır. Orta kesimdeki yarı kurak bölgede
(N’camena’nın bulunduğu enlem), bitki örtüsünde çaçayırların
yerini dikenli çalılar alır. Yağış mevsimi mayıstan
ekime kadar sürer (güneyde biraz daha uzundur). Yıllık
ortalama yağış miktarları başkent ile güney uç arasındaÇAD CUMHURİYETİ
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 1 284 000 km2.
Başkenti ve en büyük kenti: N’camena (511 000
nüf.; 1990 tah).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1992 tah): 5 400 000;
nüfus yoğunluğu: Km2’ye 3,9 kişi. Nüfus dağılımı
(1987): Kentlerde % 27, kırsal kesimde % 73. Yıllık
nüfus artış hızı (1989): % 2,3. Resmî dilleri:
Fransızca, Arapça. Başlıca dinler: İslâm, geleneksel
dinler, hıristiyan.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1985):
Yetişkin nüfusun % 25’i. Üniversite sayısı (1990):
1. Hastane yatak sayısı (1986): 4 284. Hekim sayısı
(1987): 74. Ortalama ömür (1989): Kadınlarda
40; erkeklerde — 39. Bebek ölüm oranı
(1989): 1 000 canlı doğumda 139.
EKONOMİ. GSMH (1990): 1.4 milyar dolar; kişi
başına ulusal gelir: 180 dolar. Etkin nüfus dağılımı
(1985): tarım, çobanlık ve balıkçılık — % 81; hizmetler
— % 14; sanayi — % 5. Dış ticaret (1989):
Dışalım — 419 milyon dolar; dışsatım — 141 milyon
dolar: Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: Fransa,
Almanya, Kamerun, ABD. Para değeri: 1 CFA
frankı= 100 santim.
YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Ulusal
Meclis. Yönetim bölümlenmesi: 14 yönetim
bölümü.
ULAŞIM. Demiryolları (1990): Yok. Karayolları
(1983): Toplam 40 000 km. Başlıca limanları:
Yok. Başlıca havaalanları: 1.300 mm- 1 270 mm arasında değişir. Kuzeydeki Büyük
Sahra bölgesinde, yıllık ortalama yağış 25 mrriden azdır.
Sıcaklık ortalamaları 27 °C – 38 °C arasında değişir.
Hayvan topluluğu çeşitlidir. Çad gölü ile Şari ve Logone
ırmakları, Afrika’nın en zengin balık kaynakları arasındadır.
Çad’da çok çeşitli etnik topluluklar yaşar: Güneyde
Büyük Sahra halkları; orta kesimde Fulaniler (Pöller),
Barmalar, Kanembular, Araplar veMabaralar; kuzeyde
göçebe Tedalar, Dazalar ve Tubular; ırmaklar boyunca
Kotokolar. Toplam nüfusun yarıya yakını müslümandır.
Tropikal güney kesimindeyse hıristiyanlık ve geleneksel
Afrika dinleri yaygındır. Arapça ve Sara dilleri ticaret
dili olarak kullanılmakla birlikte, resmî dil Fransızca’dır.
Halkın çok büyük bölümü kırsal kesimde yaşar; özellikle
kuzey kesiminde, nüfus yoğunlukları düşüktür. Yerleşmenin
bu seyrekliğinin yanı sıra, ülke yüzölçümünün
de çok büyük olması, sağlık hizmetlerinin ve eğitimin
geliştirilmesini engellemiştir.
EKONOMİ
Çad ekonomisi özellikle hayvancılık ve tarıma dayalıdır.
Ancak, hayvancılık 1970 yıllarında ve 1980 yıllarında
kuzeydeki Sabel bölgesini kasıp kavuran kuraklıktan
çok büyük zarar görmüştür. Pamuk başlıca ticaret ürünüdür
ve dışsatım ürünü besinlerden olduğundan yetiştirilmesi
devlet tarafından desteklenmektedir. Çad Gölü’nün
kuzey kıyısı son derece verimlidir; ama iç savaş,
sürekli kuraklık ve ulaşım olanaklarının yetersizliği, gelişme
çabalarını önemli ölçüde engellemektedir. Ulaşım
yollarının yetersizliği 1985’te Şari ırmağı üstünde
bulunan bir köprüyle Kamerun’la bağlantı sağlaması sayesinde
bir ölçüde giderilmiştir. Yeraltı gelir kaynakları
pek zengin değildir: Az miktarda petrol ve Çad gölü kıyılarında
doğal sodyum karbonat. Ayrıca, ülkenin kuzey
ucunda uranyum bulunmuştur.TARİH
Çok eski dönemlerden başlayarak göçebe toplulukların
yaşadıkları günümüzdeki Çad toprakları, XVI.
yy’dan sonra yerel müslüman sülaleler tarafından yönetildi.
1897’den başlayarak Fransızların yayılmaya
başladıkları Çad, 1910’da Fransız Ekvator Afrikası’na
bağlandı ve 1920’de aynı statü içinde ayrı bir sömürge
oldu. Ağustos 1960’ta bağımsızlığa kavuşan ülkede,1962’den başlayarak cumhurbaşkanlığı yapan François
Tombalbaye’nin 1975’te bir darbeyle devrilip, öldürülmesinden
sonra, çeşitli fraksiyonlar arasındaki çarpışmalar
sürerek, 1979’da cumhurbaşkanı Malloum ile
başbakan Habre arasında başgösteren anlaşmazlığın
ardından, iç savaşla sonuçlandı (12 Şubat). 10 Kasım
1979’da varılan anlaşmayla bir geçiş hükümeti kurulduysa
da, Habre’nin anlaşmayı bozması, savaşı yeniden
başlattı. Habre, kuvvetleriyle N’camena’dan çekilirken,
Gukuni Ueddey, Libya’nın yardımıyla başkentte
iktidarı ele geçirdi. 1982’de saldırıya geçen Habre kuvvetlerinin,
N’camena’ya girmelerinden sonra, 1980’deUeddey’le birsavunmaanlaşması imzalamış olan Libya
ile Fransa, Çad’da sürüp giden iç savaşa birçok kez müdahalede
bulundular. Güney Çad’ı denetimi altına almayı
başaran Habre, 1987 başlarında güneyi de denetim
altına aldı ve Libya birlikleri Aozou şeridine çekilmek
zorunda kaldı. 1989’da Libya ile Çad arasında Aozou
şeridindeki sınır anlaşmazlığının çözümüyle ilgili
bir çerçeve antlaşması imzalandı; ama anlaşmazlık tam
anlamıyla çözülemedi.
Aralık 1989’da, yeni anayasa uyarınca Habre’nin
devlet başkanlığı görevi 7 yıllık bir dönem için uzatıldıysa
da İdris Debi yönetimindeki Yurtsever Kurtuluş Hareketi
birliklerinin hükümet kuvvetlerini ardarda yenilgiye
uğratmaları üstüne, Habre yurt dışına kaçmak zorunda
kaldı. 7 Aralık’ta N’camena’ya giren İdris Debi
çok partili rejime geçileceğini açıkladı. Mart 1991’de
anayasa özellikli bir yasa hazırlandıktan sonra, Debi
cumhurbaşkanlığa atandı. 15 Ocak 1993’te toplanan
ulusal meclis, cumhurbaşkanı Debi’yle yönetim gücünü
paylaşacak Fidèle Moungar başkanlığında bir geçiş
hükümeti kurulduğunu açıkladı. Ama Habre’ye bağlı
topluluklar ile hükümet kuvvetleri arasında yer yer patlak
veren çatışmaların önü alınamadı
Çad
09
Eki