BO YLAM ; Aim. Lânge (f), Fr. Longitude (f), Ing. Longitude. Yeryüzünde herhangi bir noktadan geçen meridyenin (boylam yarı dâiresi, tûl yarı dâiresi, nısfünnehâr yarı dâiresi) ana meridyen ve başlangıç meridyeninden (İngiltere’deki Greenwich Meridyeni) doğuya veya batıya doğru olan açısal uzaklığı. Nokta, ekvatorun kuzeyinde veya güneyinde bulunduğuna göre, bu iki meridyenin kutuplardan birinde teşkil ettiği açı. Bu açı kenarları ekvator yayı ve bu iki meridyen yayı olan küresel üçgenin kutuptaki açısıdır.
Pratikte boylam, ana ve mahallî meridyen düzlemleri arasındaki açı diye târif edilir ve ekvatordaki dâire yayı olarak derece (°), dakika (‘) ve sâniye (“) ile ölçülür; buna “boylam derecesi” denir. Aynı meridyen üzerinde bulunan noktaların boylamı hep aynıdır. Yay boylamı da denilen bu boylam derecesinin ölçülmesi ekvator çemberinin 360 derecesine göredir. Ana meridyen bu çemberi kendisinden doğuya ve batıya doğru, 180’er derecelik iki bölüme ayırır. Böylece “doğu boylamı” ve “batı boylamı” tâbirleri ortaya çıkmıştır. Meselâ İstanbul’un boylamı 28°58’ 57” doğudur, sözü, bu şehrin meridyeni ile Greenwich Meridyeni arasında Green- wich’ten doğuya doğru, ekvatorda bu açıda bir yay bulunduğunu gösterir. Dünyâ üzerinde bir yerin mevkiini tâyin etmek için boylam tek başına kâfi değildir. Geometrideki gibi bir koordinat sistemine ihtiyaç olduğundan ayrıca yeryüzündeki bu noktanın enlemini de bilmek lâzımdır. (Bkz. Enlem)
Meridyenler arasında en geniş yer ekvatorda olup, uzunluğu yaklaşık olarak 112.088 metredir. Bu mesâfe, kutuplara doğru gittikçe küçülür. Kuzey ve güney 40° enleminde 85.984 metreye; 60°de 55.682 metreye; 80° de 19.312 metreye düşer. Kutuplarda bu mesâfe sıfıra iner. Bu uzunluk enlem derecesinin kosünüsü ile doğru orantılı olarak değişir. Yerküresi bir tam küre olmayıp geoid denen toparlak ve iki kutbu biraz basık bir şekle sâhip olduğundan dolayı paralel dâireleri arasındaki mesâfe (meridyen yayının uzunluğu), paralel dâiresi yayının uzunluğunun aksine kutuplara yaklaşması artar.
Meridyen kelimesi umumiyetle, kutuplardan geçen büyük dâirelerin yarısı için kullanılır. Tam arkada kalan kısma çok kere “antimeridyen” bütününe de “meridyen dâiresi” denir. Greenwich meridyeninin derecesi sıfırdır. Farazi olarak yerküresi kutuptan kutuba 360 meridyene bölünmüştür. Yeryüzünün her noktası 24 saatte bir güneşin önünden geçtiği için görünüşte güneş bir saatte 360°:24=15° kat eder. Böylece bir saatlik zaman ölçüsünün 15 derecelik boylam farkına karşılık olduğu bulunur. Buradan 1 derecelik, 1 dakikalık ve 1 sâniyelik açı cinsinden boylam farkının sırasıyla 4 dakika (1/15 saat), 4 sâ- niye 4 sâlise (1/15 sâniye) zaman değerine tekâbül ettiği anlaşılır. Güneş bir meridyenin tam üzerinde bulunduğu zaman o yer için öğledir. Boylam, öğle, çemberi olarak da ifâde edilmektedir. Yukarıdaki değerlerden yararlanarak, boylam derecesi 28°58’ ve 57″ olan İstanbul ile Greenwich arasında 1 saat 55 dakika 55,8 sâniyelik bir zaman farkı olduğu bulunabilir. Greenwich’te öğle iken (saat 12.00) İstanbul’da 13.56 olması gerekirse de, dünyâ saat dilimlerine göre, saat ayarlan değişmekte olduğundan, İstanbul’daki saat o anda 14.00’ü gösterecek şekilde ayarlanmıştır. Çünkü Türkiye’nin saat ayarı İzmit’den geçen 30° meridyene göredir. Türkiye’de saat 12.00 iken güneş bu meridyen üzerindedir.
Harita ilmiyle, boylamla (pararel, meridyen, enlem, boylam vs.) ilgili İlmî çalışmalar çok eskiye dayanmaktadır.Halîfe Me’mun zamânında Ahmed (ölm.879) ve Mehmed (ölm.873) kardeşler, yerküresinin çapını ölçtüler. Yaptıkları âletlerle pekçok astronomi hesaplarını ortaya çıkardılar. Ayrıca Batrûcî, Bîrûnî, Ali Kuşçu, Gı- yâseddîn Cemşid bu sâhada dikkate değer çalışmalar yaptılar.