ELBURZ DAĞLARI

ELBURZ DAĞLARI; Alm. Elbrusgebirge (n),
Fr. Elbourz (m), İng. Elburz mts. İran’ın kuzeyinden
doğuya doğru uzanan dağlar. Hazar Denizine
paralel olup, İran-Türkmenistan sınırının hemen
önünde kıvrılarak hilâl şeklini alırlar.
Elburz Sıradağları üç kola ayrılırlar: Birinci
kol, kuzeyden güneye 193,2 km’lik bir uzantıyla;
ikinci ve üçüncü kollar ise, birbirlerini tâkiben
kuzeybatıdan güneydoğuya 386,4 km’lik, güneybatıdan
kuzeydoğuya 466,9 km’lik uzantılarla Afganistan’a
doğru uzanır. Aladağ sıradağlarına bağlanırlar.
Dağların en büyük özelliği, Hazar Denizinin
alçak sâhiliyle İran’ın kuzeyindeki platoları birbirinden
ayırmasıdır. Sıradağların en yüksek tepesi
olan Demavend Dağı (5617 m), Tahran’ın kuzeydoğusunda
ve sönmüş bir volkandır. Dağın, Hazar
Denizine olan uzaklığı 80 km’dir. Hazar Denizinin
deniz seviyesinden 26 metre aşağıda olması kapalı
bir denizi andıran gölün de aynı şekilde meydana
geldiğini haber vermektedir. Alam Kuh Dağı da en
az Demavend Dağı kadar yüksek ve İran’ın yüksek
dağlarındandır. Doğu Azerbaycan, Gilan, Tahran
ve Mazenderan’ın hemen üstünden geçen sıradağlar,
Türkmenistan sınırında son bulur. Elburz
Dağları, Alp Sıradağları uzantısı olmamakla beraber,
teşekkülü hakkındaki jeolojik araştırmalar,
taş üstündeki fosillerin 395 milyon ile 345 milyon
sene öncesine vardığını göstermektedir. Üç kol
hâlinde arka arkaya paralel olarak uzanan yanardağların
birinci kolu Kafkas Dağlarıyla bağlantı
hâlindedir. Leninakan (Gümrü)ın batısından başlayan
ve Talish Sıradağları olarak adlandırılan
dağların yüksekliği 3000 ile 4000 m arasındadır.
Birinci kol Hazar Denizinin batı kıyılarında paralel
olarak uzanır. İkinci ve üçüncü kollar birinci kolu
tâkiben kuzeyden doğuya doğru hilâl şeklinde
kıvrılırlar. Yükseklikler ikinci ve üçüncü kollarda
4Ö00-5500 metreye ulaşır. Elburz sıradağlarının
yüksek tepelerinde yılın büyük kısmında kar görmek
mümkündür. Bâzı yüksek tepelerde İran’ın
iç kısımlarından gelen sıcak hava dalgasının dahi
eritemediği dâimî karlara rastlanır.
Hazar Denizi, İran’ın iç kısımları ve dağın güney
yamaçlarında iklim ve bitki örtüsü değişiklik
gösterir. Güney yamaçları İran Platosuna benzer şekilde
kuru iklime sâhiptir. Su bakımından oldukça
zengin olan vâdiler, ekime elverişli toprakları
barındırır. Vâdilerin sulanması ve tarımın geniş ölçüde
bu bölgeye kaydırılması bölgenin İran’ın can
damarı hâline gelmesine sebeb olmuştur. Yamaçlar
umûmiyetle step görünümündedir (ağaçsız ve
çimenlik). Fazla geniş olmamak şartıyla da kestane
türünün bol olduğu ağaçlık alanlara rastlanır. Meyve
bahçeleri, otlaklar, mer’alar geniş bir alana yayılmıştır.
Bâzı yüksekliklerde marta, nisana kadar
karla kaplı ufak platolar, göçebelerin gelip serinledikleri,
hayvanlarını otlattıkları yerler olarak
bilinir. Kış içinde hayvanların yiyecek ihtiyacı yine
buralardan sağlanır. Safid Rud Havzası, İran’ın
belki de tek zeytin üretilen bölgesidir.
Hyrcanian kaplanları, Hazar ormanlarının meşhur
hayvanları olmasına rağmen, artık seyrek rastlanmaktadır.
Ancak değişik türde kedi cinslerine,
leopar ve vaşağa bol miktarda rastlanır. Ayı, ala geyik,
vahşi dağ koyunu (marfloon) ve keçiler tipikdağ hayvanları olarak günümüze kalanlardır. Kartal
ve atmacalar, kuşlar arasında dikkate değer
olanlarıdır.
Görünüşte stepe yakın iklime sâhib olan Elburz
Dağlarında 8 milyon dönümlük orman arâzisi ve
bunun 3 milyon dönümü işlenebilecek türde ağaçlarla
kaplı bölgeleri vardır. Hidroelektrik enerjisi
ile Tahran gibi büyük şehirlerin aydınlatılması,
Safid Rud Deltasındaki Safid Rud Barajıyla sağlanmaktadır.
Araştırmalar, Elburz Dağlarında zengin mâden
yataklarının varlığını ortaya koymuştur. Fakat çalıştırılmamaktadır.
Az olmakla birlikte birkaç kömür
mâdeni vardır. Yılda 250.000 ton kömür çıkartılmaktadır.
Bol miktarda demir, kömür ve kurşun
rezervlerinin bulunduğu söylenmektedir.