ELEKTRİK MOTORU

ELEKTRİK MOTORU; Alm. Elektrische motor,
Fr. Motor électricien, İng. Electric motor.
Elektrik enerjisini mekanik enerjiye çeviren makina.
Elektrik kaynağına bağlandığı zaman bir mili
döndürerek bir hareket meydana getirir. Günlük
hayâtımızda milyonlarca motor kullanılır. Evde
bulunan elektrik süpürgesi, çamaşır makinası, dikiş
makinası ve karıştırıcıları hep motorlar çalıştırır.
Modem bir fabrikada ise, bandların çalıştırılmasında,
baskı makinalarında, değirmenlerde
hep elektrik motoru vardır. Motorlar genellikle
tüm yüklendikleri zaman tam verimlidirler. Büyük
motorlar, küçük motorlardan, yüksek hız motorları
düşük hız motorlarından daha verimlidir. Beygir
gücünün küçük bir kesiminden, 5000 beygir gücüne
veya daha büyük güce sâhip motorlar mevcuttur.
Motorlar kabaca, doğru akım ve alternatif
akım motorları diye ikiye aynlabilir. 1880’lerde ilk
olarak doğru akım bulunduğundan ilk motorlar
da bu akımla çalışanlar olmuştur. 1890’larda alternatif
akımın bulunmasıyla indüksiyon motoru
adıyla bilinen bir alternatif akım motoru basitliğinden
dolayı yaygınlaşmıştır. Daha sonra, özellikle
senkron ve üniversal motor olmak üzere, diğer
tür alternatif akım motorları gelişmiş ve kullanılmıştır.
Günümüzde alternatif akım yaygın olmasına
karşılık, doğru akım motorlarının uygulamada
önemli bir yeri vardır. Özellikle değişik hızların
gerekli olduğu, asansör, el âleti ve konveyörlerde
doğru akım motorları kullanılır.
Târihi: İlk ticârî motor 1880’lerde, elektrik ve
manyetizmada 1820’lerin başlarında yapılan temel
keşiflerden yarım asır sonra ortaya çıkmıştır.İlk defa 1821’de Michael Faraday, bir mıknatıs
ve hareketli telden sürekli bir dönme hareketi elde
edebileceğini göstermiştir. Bir Amerikalı demirci
olan Thomas Davenport 1837’de elektrik
motoru için ilk patenti almıştır. Ancak her buluş gibi
bunun da uzun bir gelişme devresine ihtiyâcı
vardı. 1860 ve 1870’lerde çok çalışmalar yapıldı.
Hatta bu sırada doğru akım jeneratörünün tersine
çalışabileceği, yâni başka bir doğru akım jeneratörü
tarafından bir doğru akım motoru gibi çalıştırılabileceği
anlaşıldı. 1888’lerin sonuna doğru
doğru akım motorları büyük miktarlarda îmâl edilmeye
başlandı. Büyük şehirlerdeki ulaşım ihtiyâcı
motorlar için yeni imkânlar ortaya koydu. Atla
çekilen arabaların elektrik motorlarıyla da hareket
ettirilebileceği fikri çıktı. Bu arada elektrik motorlarının
teorisinde de gelişmeler kaydedildi. Bütün
bunlara rağmen, 1880 ortalarında, doğru akımın
ancak birkaç kilometrelik mesâfeye dağıtılabilmesi
ve elektrik motorunun pahalı olması, kullanımın
gelişmesini engelleyen en önemli faktörlerdi.
Bu sırada alternatif akımın uzak yerlerde
ekonomik olacağı anlaşıldı.
1888’de İtalyan Galileo Ferrari birbirinden
90° faz farkı olan iki alternatif manyetik alanının
sabit dönen bir manyetik alan olarak görülebileceğini
gösterdi. Ayrıca, bir tek akımın, fazları
farklı iki manyetik alan doğuran fazları farklı
iki akıma ayrılabileceğini gösterdi. Dönen tek
bir manyetik alanın motorun rotasında bir dönme
meydana getirdiğini müşâhede etti. Böylece
ilk indüksiyon motoru doğmuşsa da bunun sanâyideki
uygulamasını Ferrari devâm ettirememiştir.
1888-1896 arasında Nikola Tesla bağımsız
olarak geliştirdiği indüksiyon motorunun patentlerini
aldı. George Westinghouse, Tesla’nın
patentlerini alarak ileri çalışmalar yaptırdı ise de,
ekonomik kriz ve elektrik akımı tekniğinin gelişmeleri
bu çalışmaları engelledi. 1890’lardan
îtibâren çeşitli ülkelerde alternatif akım motorları
ortaya çıktı. Çok fazlı elektrik motorları geliştirildi.
Böylece elektrik motorunun temelleri
atılmış oldu. Bundan sonraki gelişmeler genellikle
esası değiştirmeden yapılan geliştirmeler oldu.
Elektrik motorları yapılış îtibâriyle başlıca
iki kısımda meydana gelir:
Stator: Sâbit olan kısımdır. Manyetik alan
elde etmeye yarayan bir mıknatıstır. Motorların bir
kısmında bu parça elektromıknatıstır. Bu elektromıknatıstan
akım geçtiği zaman, kutuplar arasında
manyetik alan meydana gelir.
Rotor: Mıknatısın kutupları arasında dönme
hareketi yapabilen bir makara sistemidir. Elektrik
motorları kullanma maksatlarına göre çeşitli büyüklükte
ve türde îmâl edilir. Genellikle bunlar iki
grupta toplanabilir.
1. Elektromanyetik makinalar: Bu gruba indüksiyon,
senkron, doğru akım, doğru akım çok
fazlı kollektörlü motorlar girebilir:
2. Manyetik motorlar (makinalar): Bu gruba
ise manyetik dirençli eşzamanlı motorlar, keşiklik
motorları, selenoitler ve röleler girer.
Elektromanyetik motorların hacimleri büyüdükçe
verimleri artar. Manyetik motorlarda verim
artışı için hacim küçülür.