ELEKTRİKLİ BALIKLAR (ElectrophorusPSCİS)

ELEKTRİKLİ BALIKLAR (Electrophor
u s P İSC İS ); Alm. Elektrische pische (m.pl.), Fr.
Poissons électriques, İng. Electric fishes. Elektrik
üretebilen ve depolayabilen organlara sâhip, tatlı
ve tuzlu su balıkları. Bugün 500’den fazla çeşidi bilinmektedir.
Çizgili kas gruplarının değişmesiyle
meydana gelmiş olan elektrik üretme organları,
balıkların birbiriyle ilgisi olmayan farklı familya
türlerinde rastlanmaktadır. En çok bilinenleri;
elektrikli yayın balığı (Malopterurus electricus),
elektrikli yılanbalığı (Electrophorus electricus),
Nilturnabalıkları (Mormyridae) ve elektrikli voltaj
balıkları (Torpedo marmorata)dır.
Elektrikli balıklar kendilerini bir elektrik alanıyla
çevrelerler. Bu alan içinde kımıldayan her şeyi
hissederler. Böylece yiyeceklerini, eşlerini ve
düşmanlarını keşfederler. Bu özellik savunmada,
avlanmada, yön tâyininde önemli olduğu kadar, eşlerin
birbirini bulmasında da etkilidir. Çoğu elektrik
balığında elektrik çıkışı, düşük voltajda ve
türden türe değişen frekanslarda, aralıklarla olur.
Bu aralıklar hayvanın o andaki durumuna göre
farklı olur. Meselâ elektrikli yılanbalığı istirahat zamânında
sâniyede 1 ilâ 5 defâ, heyecan ânında
ise sâniyede 20 defâ elektrik deşarjı yapar. Bir diğer
cinsi olan Stenarchus sâniyede 650-1500 voltluk
elektriksel bir alan hâsıl eder. Bu alan sudan
farklı bir cisme temas edince, balığın derisindeki
elektrik duyarlıklı dokular balığı dışarıdan yaklaşan
bir cisme karşı uyarırlar. Böylece balık yaklaştığı
engelleri fark eder, yön tâyin eder, dar geçitlerden
geçebilir. Bu özellik balık için savunma
ve haberleşmeye de yarar. Elektrikli yılanbalığınm
vücut boyunca uzanan bir çift elektrik organı, gerçekte
ayrı iş gören üç bölümden meydana gelir.
Ana organ en yüksek gerilimi üretir. Savunma ve
avını uyuşturmada kullanılır. İkinci organ meydana
getirdiği elektrik alanıyla çevreden geçen canlıları
ve sudan farklı cisimleri tesbit eder. Üçüncü organ
birinciye yardımcı ve tamamlayıcıdır. Elektrik organlarının
çalışması beynin denetimine tâbidir.
Tatlı su elektrikli balıklarında görme organları zayıf
olduğu gibi, yaşadıkları sular da umûmiyetle
bulanıktır. Çevrede meydana getirdikleri elektrikî
alan, bu balıkların görme ihtiyâcını karşılar.
Her ne kadar elektrik organlarının çalışması tamâmiyle
açıklığa kavuşturulamamışsa da, bu organların
fevkalâde hassas olduğu kesindir.
Elektrik organının yapısı: Birkaç istisnâ dışında
elektrik organları, kasılma özelliğini kaybetmiş
voltaj üretebilen çizgili kas dokusundan
meydana gelir. Bu organlar çeşitli balıklarda göz
kasları, vücut kasları veya sinir dokularından ibârettir.
(Elektrikli yayın balığında elektrik organı,
deri bezlerinin değişmesinden meydana gelir. Deri
ile kas arasında bulunup vücudu manto gibi sarar.) Elektrik organlarının hücreleri “elektroplak”
adını alır. Bu hücreler uzun kas hücreleri gibi olmayıp,
ardarda sıralanmış disklere benzerler. Yassı
tabakalar hâlindedir. Elektrik akımının şiddeti,
elektrik plakalarının sayısı ve balığın büyüklüğüne
bağlı olarak değişir. Nilturnabalığının kuyruğunun
her iki tarafında 600-3000 elektroplak hücresi
vardır. Nilturnabalıkları ürettikleri elektrik
alanını bir çeşit radar gibi kullanarak bulanık sularda
rahatlıkla avlanırlar. Elektrikli yılanbalığının
vücut boyunca uzanan üç elektrik organında 7000
elektroplak hücresi bulunur. Her elektroplak 1/10
voltluk elektrik üretir. Bir torpedo balığının bir çift
elektrik organında 500-1500 elektroplak hücresi
mevcuttur. 500.000 elektroplaklı olanları da vardır.
Elektroplak hücreleri, gözlerin hemen arkasında
böbreğe benzer bir çift organda toplanmıştır.
Torpedo balığına, kadırga balığı, elektrikli voltaj,
uyuşturucu balık veya torpil balığı da denir.
Türkiye’de üç türü vardır.
Üretilen voltaj: Güney Amerika ve Afrika
tatlı sularında çoğu türler, sâdece birkaç volt üretebilir.
Çok yüksek voltaj üretenleri de vardır.
Amazon Nehrinde yaşayan elektrikli yılanbalığı,
1 amper şiddetinde ve 500-800 voltluk elektrik
üretir. 200 neon ampulünü bir anda yakabilir. Kendi
elektriğinden ve hemcinslerinkinden zarar görmez.
Afrika tatlı sularındaki elektrikli yayın balığı
da 350 volt üretir. Elektrikli voltaj balıkları
normalde 50-60 volt elektrik ürettikleri halde, bâzan
bunu 220 volta çıkarabilirler. Bu elektrik deşarjları
3 milisâniye sürer ve sâniyede birkaç defâ
tekrarlanır. Ëlektrik gücü zayıf olan balıklarda
akım hızlı ve uzun süreli, kuvvetli olanlarda kısa
süreli salınır.
İnsanlarda da baş ve ayaklar doğrultusunda
vücudu devamlı dolaşan bir elektrik akımı vardır.
Bunun şiddeti fertlerde farklıdır. 5-6 mumluk
ampülleri vücut elektriğiyle yakabilen insanlara
rastlanmıştır. Elektrikiyet özelliği çok olan insanlar,
az olanları tesir altına alabilirler. Böyle
kimseler bakışları, el sıkışları ve dokunmalarıyla
karşılarındakini âdetâ ipnotizma ederler.