NİŞAN; Alm. Orden (m), Fr. Décoration (f), İn g . Order, décoration. Madalyanın kullanılmaya başlanılmasından önce, genellikle devlet tarafından, bir hizmete mukabil verilen alâmet. Bu mânâsından başka, kültürümüzde, muhtelif yerlerde nişan kullanılır. Evlenecek çiftlerin nikâhtan önce yüzük takmaları; ateşli silahları hedefe doğru yöneltmek ve Osmanlı pâdişâhlarının emir ve fermanlarında im- zâ yerine kullandıkları tuğralara nişan ismi verilmektedir. Nişanlar, belli bir olayın hâtırasına veya bir hizmet mukâbili devlet başkanı tarafından, genellikle kişilere mahsus olmak üzere verilirdi. Altın, gümüş veya başka bir değerli mâden üzerine kıymetli taşlarla süslenen nişan, boyuna asılır veya göğsün sol üst tarafına iliştirilirdi. Osmanlı Devletinde nişan takma âdeti başlamadan önce, aynı gaye ile sorguç, tuğ ve çelenk verilirdi. Osmanlı Devletinde nişanlar, bir nizâmnâmeye bağlı olarak takılırdı. Nişanla birlikte, nişan sâhibine beratı da verilirdi. Nişan beratlarında, pâdişâhın tuğrası, nişanın derecesi, rütbesi, görevi ve verilme sebebi açıkça yazılırdı. Osmanlı nişanlarında genellikle şu kısımlar bulunurdu: Ay- yıldız, kılıç, çapa ve çevrede şemse denilen güneş ışınlarını temsil eden süslemeler. Nişanlar özel şahıslara verildiği gibi hükmî şahıslara da verilebilirdi.
Sultan Abdülmecid Han zamânında verilen Taşlı Mecidiye nişanı.
Nişan takma âdeti, Avrupa’da bizden önce başladı. Avrupa nişanlarının en mühim özelliği, Os- manlı nişanlarının tuğra ve ayyıldız bulunan kısmında haç (salip) bulunmasıdır. En meşhur yabancı nişanlar, Fransa’nın Légion d’honneur, İngiltere’nin Dizbağı nişanı, Avusturya’nın Maria Theresia, Maximilian nişanı, İsveç’in Melekler nişanı, İsveç-Norveçin Olaus nişanıdır.
Osmanlı Devletindeki bellibaşlı nişanlar da şunlardır:
Nişan-ı ÂI-i İmtiyaz: Ortası altındır ve üzerinde tuğra vardır. Kırmızı mineli, altın defne dalıyla çevrilmiştir. Etrafı pırlantalı 35 güneş ışınıyla süslüdür. Sultan Abdülaziz Han tarafından çıkartılmıştır. Rütbesi ve nizâmnâmesi yoktur. Aynı isimle Sultan İkinci Abdülhamîd Han adına 1878’de çıkarılmış olanı ise ilmiye, mülkiye memurları ile askerlere ve Osmanlı Devletine üstün hizmeti geçmiş yabancılara verilirdi. Üzerinde “Gayret, hamiyet, şecaat ve sadâkat” kelimeleri yazılıdır. Sâhibi ölünce takmaması şartıyla büyük erkek evlâda kalırdı.
Nişan-ı Füruğ efşân: Pâdişâha mahsus olup, Sultan Abdülmecîd Han tarafından çıkarılmıştır.
Nişan-ı İftihâr: Sultan İkinci Mahmûd Han ve Sultan Abdülmecîd Han devirlerinde iki defa çıkarılmıştır. Sultan İkinci Mahmûd Han za- mânmda çıkarılan; elmas, altın ve gümüşle süslü idi. Birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü rütbeleri vardı. Zamânımıza çok az örneği gelebilmiştir. Sultan Abdülmecîd’in nişanları madalyaya benzer ve ortasında pâdişâhın meşhur çiçekli tuğrası bulunurdu. Tuğranın etrâfı murassa gümüşle çevrili olup, en dışta 32 güneş ışını vardı. Nişanın tamâmında 160 kıymetli taş bulunur, nişânın alt kısmı ve arka kapağı, altından olurdu. Takılmaması şartıyla vârislere intikal ederdi.
Nişân-ı İmtiyaz: Ortası, kırmızı mineli defne dalı ve Sultan Abdülmecîd’in tuğrası ile çevresinde 35 şua vardı, şuâlar değerli taşlarla bezenmişti. Mecidî Nişanından önce çıkarılmıştır. Nizâmnâmesi yoktu ve özel izinle vârisler takabilirdi.
Nişan-ı Maârif: 1910 senesinde ilim, sanat ve eğitim sâhalarında üstün başarı gösteren öğretmenlere verilmek üzere çıkarılmıştı. Üç rütbesi vardı ve kayd-ı hayat şartıyla verilirdi. Gümüşten yapılmıştı, tuğra altın kaplamaydı. Üzerinde “Ulûm ve fünûn ve sanâyi-i nefise” ibâreleri yazılıydı. Bu nişan maârife üstün hizmeti geçen yabancılara ve başarılı öğrencilere de verilmiştir.
Nişan-ı Osmânî: 1862 senesinde Sultan Abdülazîz Hanın emriyle çıkarılmıştır. Devlete üstün hizmet etmiş kişilere verilirdi. Kaydı hayat şartıyla verilmekte olup dört rütbesi vardı. Yedi köşeli yıldız biçiminde, üzeri yeşil mineliydi. Ortadaki kırmızı minenin üzerinde “El-müstenid bi’t-Tevfikât-ı Rabbaniye, Abdülazîz Han, Meli- kü’d-Devleti’l-Osmâniye” ibâresi vardı. Nişanın arka kapağında, Osmanlı Devletinin hâkimiyet alâmetlerinden davul ve alem, ayrıca H. 699 târihi, üzerinde Şemsesi 40 kratlık 408 pırlanta vardı.
Osmanlı Devletindeki Bellibaşlı Nişanlar
Senesi Adı Özelliği
1801 Hilâl Nişanı Elmasla çevrili ay şekilli avize 1831 Nişan-ı İftihâr
Altın, gümüş veya elmaslı
1832 Tasvir-i Hümâyûn Pırlanta Nişanı bezemeli minyatür 1839-61 Nişan-ı İftihâr
Altın, gümüş veya elmaslı altın
1839-61 Nişan-ı İmtiyâz 1839-61 Murassa Nişanı Elmaslı altın ve kaplama
