PLATİN

PLATİN; Aim. Platin (n), Fr. Platine (m), İng.
Platinum. Yumuşak, işlenebilir, gümüş renkli (gümüş
beyazı) metalik bir element.
Keşfi: Platin, 1735’te Kolombiya’daki altın
mâdeni yataklarında İspanyol ilim adamı Antonio
de Ulloa tarafından keşfedildi. On sekizinci asrın
ortalarında Avrupalı ilim adamlarının dikkatini
çekti ve 1803’te İngiliz kimyâcı William Wollaston
tarafından ilk olarak saf platin elde edildi.
Özellikleri: Sembolü Pt, atom numarası 78 ve
atom ağırlığı 195,09’dur. Periyodik tabloda VIIIB
grubunun içinde yer alır. Bu grupta platin gibi altı
tâne kıymetli metal vardır: Rutenyum, Rodyum,
Palladyum, Osmiyum, İridyum ve Platin. Bunlar
platin grubu metalleri veya kısaca platin metalleri
olarak bilinir. Platin 1769°C’de erir, 3827°C’de
kaynar. Oda sıcaklığındaki yoğunluğu, gümüşün
yaklaşık iki katı, 21,46 g/cm3 tür. Platin, açık havada
oksijen ve kükürt bileşikleriyle kolaylıkla
birleşmez ve bu yüzden mücevheratta gümüş gibi
olan parlaklığını kaybetmez. Oda sıcaklığında
kuvvetli asit ve alkalilerden etkilenmez ve aşınmaz,
fakat sıcak altın suyunda (Üç hacım HC1 ile bir hacım
HN03’ün karıştırılması ile elde edilir.) çözünür.
Yüksek sıcaklıklarda platin, klor, flor, fosfor,
arsenik ve kükürtle reaksiyon verir.
Platin, toz, yumuşak ve katı hâlde elde edilir.
Platin siyahı denilen ve platinyum kloritin indirgenmesiyle
elde edilen çok ince siyah bir toz katalizör
olarak kullanılır. Geniş bir yüzey veren
yumuşak platin güçlü bir katalizördür. Katı hâldeki
platin, mücevheratta olduğu gibi, yumuşak platinin
eritilmesi sûretiyle elde edilir.Alaşımlar ve bileşimler: Platin, iridyum, palladyum,
rodyum, rutenyum, osmiyum, altın, nikel,
kobalt ve tungsten gibi diğer metallerle faydalı
alaşımlar teşkil edebilir.
Platin, çok sayıda bileşikler de teşkil edebilir.
Bunların çoğunda kendisi oksidasyon hâlinde 2+
veya 4+ değerliklidir. En önemli bileşiklerinden biri
hekza kloroplatinik asittir (H2 PtCl6). Bu asit, platin
metalinin altın suyunda çözünmesiyle elde edilir.
Hekzakloro platinik asit, amonyum hekza kloroplatin,
(NH4 )2PtCl6 yapımında kullanılır; bundan
da yumuşak platin elde edilir. Hekza kloroplatinik
asitle sodyum nitratın karıştırılıp 500°C’de eritilmesiyle
elde edilen ve katı hâlde siyah bir madde
olan platin dioksit, birçok organik bileşiklerin
hidrojenle birleştirilmesinde katalizör olarak kullanılır.
Bulunuşu: Altı tâne olan platin grubu metallerine
dünyânın her yerinde rastlanabilir. Umûmiyetle
aynı gruptaki bu metallerden birkaç elementi
birlikte ihtivâ eden yataklarda çok az miktarda
bulunurlar. Bu altı metalden en kıymetlisi
olan platin, dünyâ kabuğunda palladyumdan daha
az, fakat diğer dördünden daha çok bulunur.
Platin taşıyan ana mineraller olarak platin arsenit
(sperilit), platik sülfit (kuperit), platin-palladyum
monosülfit (bragit) ve yaklaşık % 80 platin
ihtivâ eden tabiî platin sayılabilir. Tabiatta bulunan
platinin çoğu stabil hâlde bulunan Pt-194, Pt-
195, Pt-196 ve Pt-198 olarak bilinen dört izotop hâlindedir.
Pt-190 ve Pt-192 izotopları ise radyoaktif
izotoplarıdır.
Üretim: Dünyâ platin üretiminin hemen hemen
tamamı Güney Afrika Cumhûriyeti, BDT ve
Kanada tarafından gerçekleştirilir. Geriye kalan
çok az bir miktar ise esas olarak Kolombiya tarafından
üretilmektedir. Dünyâ platin üretimi 1960’lı
yıllarda ve 1970fli yılların başında hızla arttı ve
yaklaşık 2 milyon onsa (62 ton) yükseldi. O yıllardan
bu yana platine karşı hergün artan talep, üretimi
teşvik etmektedir.
Güney Afrika’daki, daha ziyâde Transvaal’daki,
cevherler, ortalama bir ton cevher başına
4,65 gram platin grubu metaller ihtivâ etmektedir.
Bu cevherler esas olarak ihtivâ ettikleri nikel, bakır,
altın için değil platin metallerinin çıkarılması
için işletilmektedir. Çıkarılan platin metalinin ise
% 65’i platin, % 25’i palladyum olmaktadır. Bu bölgede
esaslı üretim 1925’te başlamıştır.
BDT’de ise, üretimin çoğu Novilsk ve Petsamo
bölgelerinde yakılmakta, bu bölgelerde bulunan
bakır ve nikel cevherinde bir ton cevherde 31
g platin metali bulunmakta ve bunun da % 60’ı palladyum
ve % 30’u platin olarak elde edilmektedir.
Bu ülkede, platin üretimi Urallar’da 1820’de başlamış
olup, o günden bu yana BDT esas platinüreticisi ülkeler arasında bulunmaktadır ve dünyâ
platin üretiminin % 90’ını elinde tutmaktadır.
Kanada’da yapılan platin üretimi diğerlerine
benzemekle berâber, Ontano’da bulunan bakır-nikel-
demir sülfat cevherleri içerisinde bulunan az
miktardaki platin metali söz konusu bakır-nikel
cevherinin üretimine, dolayısıyla bu cevherlerin talebine
bağlı olarak üretilmektedir. Burada önemli
sayılabilecek miktarda platin üretimine 1900
yılları civârında başlanmıştır.
Güney Afrika, Rusya ve Kanada’da değişik
türde platin taşıyan mâden yatakları bulunduğundan,
platinin ve platin grubu metallerin bu cevherlerden
elde edilmesi ve birbirlerinden ayrılması
ile ilgili metodlar da farklı olmakta ve bütün
bu metodlar bir dizi karmaşık kimyâsal işleme
dayanmaktadır.
Kullanılışı: Platin önemli miktarda 1905 yılından
îtibâren mücevhercilikte kullanılmaya başlandı.
Az miktarda iridyum gibi bir alaşım elemanı
mücevhere ilâve edilir. Çünkü bu şekilde
elde edilen alaşım, saf platinden daha serttir.
Platin, potalarda (mâden eritme kabı), ocaklardaki
termometrelerde, kimyâsal analizlerde kullanılan
elektrotlarda, paslanma ve ısıya dayanıklı
âletlerin yapımında kullanılır.
Platin katalizörleri, kimyâ sanâyiinde nitrik
asit îmâli gibi maksatlarla kullanılmaktadır. Petrol
rafinerilerinde, hassas bir şekilde bölünmüş platin,
gazolinin oktan ölçüsüne göre derecelendirilmesinde,
derecesinin yükseltilmesi işleminde katalizör
olarak kullanılır. Otomobillerde, platin-palladyum
alaşımı ihtivâ eden katalizörlü çeviriciler,
eksoz gazlarından meydana gelen hava kirliliğini
azaltırlar. Yakıt pillerindeki kimyâsal reaksiyonlardan
elektrik elde etmek için platin, katalizör
olarak kullanılır.
Platin, elektrikle ilgili bağlantılarda, buji elektrotlarında,
platin-kobalt karışımlı bir alaşım ise
güçlü mıknatısların yapımında kullanılır. Elektrik
geçirgenliği, istenen camların içerisine platin teller
konularak, bir cam tüpün veya ampulün içine bu
şekilde elektrik iletilmesi sağlanır. Cam sanâyiinde
platin, erimiş camın içine konulması, karıştırılması,
içinden akıtılarak nakledilmesi işlerinde kullanılır.
Platin rezistanslı termometrelerle -190°C ile
660°C arasında sıcaklıklar, hassas bir şekilde ölçülebilmektedir.