POSTA

P O S TA ; Aim. Post (f), Fr. Poste, İng. Post. Yurt
içi ve dışmda bir yerden bir yere mektup, para ve paket
gibi gönderilen şeyleri yerine ulaştırmak için,
genelde devlet denetimi altında bulunan kurum,
ilk insan Âdem aleyhisselâmdan îtibâren insanoğlu,
çoğalınca, birbirleriyle haberleşmek ihtiyacı
duymuştur. Bu yüzden çeşitli yerlerde merkezler yapılarak
posta teşkilâtı kurulmuştur.
Bilinen en eski posta teşkilâtı M.Ö. 2000’li
yıllardan îtibâren başlar. Gönderilen şeyler ulaklar
tarafından bir yerden bir yere götürülürdü. Per s
İmparatoru İkinci Kyros, M.Ö. 6. asırda hâkimiyeti
altındaki topraklarda atlı posta tatarları çalıştırıyordu.
Roma İmparatorluğu zamânında en etkin
posta teşkilâtı kuruldu ve Cursus Puplicus adı verildi.
Romalı ulakların hızına 19. asra kadar hiçbir
Avrupa devletinde ulaşılamadı.
On dokuzuncu asırda devletlerin hızla gelişmesi
posta teşkilâtında değişikliklere sebep oldu.
İngiliz eğitimci Rowland Hill’in Posta Yönetiminde
Reformun Önemi ve Uygulanabilirliğiadlı eserinin 1837’de yayınlanması posta hizmetlerinde
bir dönüm noktası oldu. Hill, eserinde
mektup taşımacılığının bir mâliyet çözümlemesini
yaparak, mâliyet yüksekliğinin sebeplerini ortaya
koydu ve bunun nasıl önlenebileceğine dâir
teklifler getirdi. Bu tekliflerden biri uzaklığa bağlı
olmaksızın tek ücret düzeyinin uygulanması,
taşıma ücretinin peşin ödendiğini göstermek üzere
zarfın üstüne posta idaresi tarafından satılan
pulun yapıştırılmasıydı. Hill’in teklifleri İngiltere’de
kısa zamanda uygulamaya konuldu ve ilk
posta pulu 1840’ta satışa çıkarıldı. Hill’in teklifleri
zamanla diğer ülkelerde de uygulandı. Ucuz haberleşme
biçimi olan posta kartı ise 1869’dan îtibâren
Avusturya’da kullanılmaya başlandı ve zamanla
diğer ülkelere yayıldı.
Milletlerarası postayı hızlandırmak ve birliği
sağlamak gâyesiyle 1863’te Paris’te ilk Milletlerarası
Posta Kongresi düzenlendi. Kongreye Avrupa ülkeleri
yanında ABD de katıldı. 1874’te İsviçre’nin
Bern şehrinde ikinci defâ toplanan kongreye 22 ülke
iştirak etti. Bu kongrede milletlerarası bir posta
birliğinin kurulması kararlaştırıldı. 1878’de bu teşkilât
Evrensel Posta Birliği (UPU) ismini aldı. Birliğin
çalışmalarına paralel olarak 1878’de para havâlesi,
1885’te paket postası 1920’de posta çekleri,
1947’de ödemeli paketler, 1957’de ise banka havâlesi
konularında milletlerarası anlaşmalar yapıldı.
Teşkilât 1948’den bu yana Birleşmiş Milletlere bağlı
bir uzmanlık kuruluşu olarak çalışmaktadır.
Müslümanlar târih boyunca posta teşkilâtına
büyük önem verdiler. İslâmiyet güneşi doğup, İslâm
devletinin sınırları genişleyince, merkezle vilâyetler
arasında haberleşme ihtiyacı da önem kazandı.
Asr-ı saâdette ve dört halîfe zamânında haberleşme
için Beytülmâl’den husûsî develer tahsis edildi. Fakat
haberleşmenin bir teşkilât olarak ortaya çıkması,
düzenli postacılık, ilk defâ hazret-i Muâviye
zamânında başladı. Halife hazret-i Muâviye yeminli
postacılar sınıfını kurdu. Bu teşkilât kısa zamanda
genişleyerek memleketin her yanma yayıldı.
Posta teşkilâtının merkezi Bağdat’tı. Teşkilâtta
görevli ulaklar için yollarda belirli mesâfelerde
menzil adı verilen konaklar, hanlar ve kervansaraylar
inşâ edildi. Menziller, muntazam yollarda
ve postacıların ihtiyacını karşılayacak imkâna sâhipti.
Bu teşkilâtın yanı sıra yaya postacılar, sâiler,
sonraları da güvercin postaları kullanıldı.
Müslüman-Türk devletlerinin ilki olan Karahanlılarda
ulak ismiyle anılan postacılar vardı.
Aynı zamanda haberleşmek için kullanılan ateş
kuleleri yapılmıştı. Posta teşkilâtı Büyük Selçuklu
Devletinde de önemini korudu. Bu devirde de
Karahanlılardaki gibi postacı için ulak kelimesi
kullanıldı. Posta teşkilâtı ufak değişikliklerle bütün
ortaçağ Müslüman devletlerinde vardı.Osmanlılar zamânında da posta teşkilâtına
çok önem verildi. On altıncı asra kadar haberleşme
işleri atlı posta ile yapıldı. On altıncı asırda
kurulan posta teşkilâtına Menzil Teşkilâtı adı
verildi. Ulakların geçtiği şehir ve kasabalarda, uygun
aralıklarla, Menzilhâne adı verilen durak evleri
yapıldı. Buralarda görevli olan kişi yeteri
kadar at ve kılavuz bulundururdu. On sekizinci
asırda menzil teşkilâtında bâzı bozukluklar görüldü.
Bunun üzerine Sultan İkinci Mahmûd Han
1824’te Menzilhânelere yeni düzenlemeler getirdi.
1834 yılında ise menzil sisteminin yanısıra
posta teşkilâtı kurulmaya başlandı. Üsküdar’dan
İznik’e kadar olan yol tâmir edilerek ilk posta
arabası bu arada çalıştırıldı. 1839 yılından sonra
öncelikle İstanbul-Edirne ve Istanbul-İzmir arasında
sonra da diğer vilâyetlerle İstanbul arasında
posta teşkilâtı kurulmaya başlanmış, böylelikle
menzil usûlü târihe karışmış oldu. 1840’ta kurulan
Posta Nezâreti, 1855’te kurulan Telgraf Nezâretiyle
1871’de birleştirildi. Cumhûriyet döneminden
beri posta hizmetleri PTT kuruluşu tarafından
yürütülmektedir.
Hızla ilerleyen teknoloji sâyesinde posta teşkilâtı
günümüzde uçak, tren araba ve vapurdan
faydalanarak gönderilen şeyleri zamânında yerine
ulaştırmaktadır.