BATMAN

BATMAN; Türkiye ‘nin petrol yatağı olarak bilinen
bir ilimiz. Güneydoğu Anadolu bölgesinin Dicle
bölümünde Bitlis, Muş, Diyarbakır, Mardin ve Siirt
illeri arasında yer alır. Trafik numansı 72’dir.
İsminin Menşei
İlin ilk adı Ela Khan idi. Bu isim zamanla telaffuz
değişikliğine uğrayarak İluh şeklini almıştır.
Daha sonra yakınından geçen Batman Çayı ismi
buraya verilmiştir. Diğer bir rivâyette burada yapılan
petrol araştırmaları sırasında, kurulan ambar
yerin çökmesi ile batmış, daha sonra İluh köyünü de
içine alan bölgeye Batman ismi verilmiştir.
Târihi
Batman’m bilinen târihi milâttan önce beşinci
asırda yaşayan Medlerle başlamaktadır. Bölgeye
yerleşen Medler, Buraya Ela Khan ismini vererek
uzun süre bağımsız olarak yaşadılar. Önce Büyük İskender’in
istilâsına uğrayan bölge, daha sonra sırasıyla
Selepkoslar, Partlar, Romalılar, Sâsâniler ve Bizans’ın
hâkimiyeti altında kaldı. 650’den sonra İslâm
mücâhitleri bölgede görünmeye başladı. 1071
Malazgirt Zaferine kadar İslâm orduları ile Bizans
arasında el değiştiren bölge, bu zaferden sonra Türk
hâkimiyeti altına girdi. Artukluların merkezi olan
bölge daha sonra Moğol,İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu
ve Safevîlerin eline geçti. Bilâhare Yavuz
Sultan Selîm Han, Safevîleri yenerek Batman havâlisini
Osmanlı topraklarına kattı.
1515’te Dördüncü Murâd Han, Bağdât seferi
sırasında büyük yararlılık gösteren Turhanoğlu
Mahmûd Paşaya bölgeyi timar olarak verdi.
İstiklâl savaşı sırasında işgâle uğramayan bölgede,
1950’den sonra petrolün çıkarılıp değerlendirilmesi
ile büyük bir gelişme sağlandı ve Batman
1957’de ilçe merkezi oldu. 16.5.1990 târihine kadar
Siirt iline bağlı bir ilçe olarak kalan Batman,
bu târihten sonra il merkezi hâline getirildi.
Fizikî Yapı
Batman ili topraklarının büyük kısmı dağlarla
kaplıdır. Kuzeyinde Güneydoğu Torosları meydana
getiren Güney Muş Dağları, Sason ve Kozluk
ilçelerini tamâmen kaplar. Bu bölgedeki en yüksek
noktalar Sason Dağı (Aydınlık Dağı) (2973 m),
Zupser Tepe (2721 m), Tanndağı Tepe (2044 m)dir.
Sason Dağı aynı zamanda ilin en yüksek noktasıdır.
İlin en büyük ovası, il merkezinin bulunduğu
Batman Ovasıdır. Ova, Batman Çayı Vâdisi veDicle Vâdisi ile birleşmeden önce genişleyen bölümde
meydana gelmiştir. Batman Çayının taşıdığı
alivyonlarla kaplı ve çok verimlidir. İlin diğer küçük
ovası olan Beşiri, Batman Ovasına göre çok
küçüktür. Garzan Çayının taşıdığı alivyonlarm birikmesiyle
meydana gelmiştir.
İl akarsu yönünden fazla zengin değildir. Batman’ın
güneyinden geçen Dicle Nehri ile Batman
Çayı ilin iki önemli akarsuyudur. Batman Çayının
meydana getirdiği vâdi, Batman-Diyarbakır il sınırını
çizer.
İklim ve Bitki Örtüsü
Batman ilinde genel anlamda Akdeniz iklim
özellikleri görülmektedir. Yazları sıcak ve kurak,
kışları ise nisbeten ılık ve yağışlıdır. Yağışlar yükseklerde
kar, ovalarda yağmur şeklindedir. Senelik
ortalama sıcaklık 16°C, yağış miktarı ise 552
milimetredir. İl topraklan bozkırlarla kaplıdır. Buralarda
bozkır bitkilerinden başka bitkiye rastlanmaz.
Dağlık bölgelerde az olsa da meşelikler vardır.
Ekonomi
Batman’ın ekonomisi, Raman Dağında çıkarılan
petrole dayanmaktadır. Türkiye’nin petrol
ihtiyâcının % 20’si bu bölgeden karşılanır. Petrolün
bir kısmı Batman-İskenderun boru hattı
ile Yumurtalık bölgesine gönderilmektedir. İlde
petrol rafinerisinden başka büyük sanâyi fabrikası
yoktur. Tuğla fabrikaları, yem fabrikaları, mercimek
işleme fabrikaları, çırçır fabrikaları, bisküvi
fabrikaları özel sektöre âit olup, küçük işletmelerdir.
Tarım, Batman ve Beşiri ovalarında yapılmaktadır.
Batman Ovası, ülkemizin sayılı verimli
ovalarından biridir. Sulama yapılan alanlarda
pamuk, tütün, tahıl, baklagiller ve meyve-sebze yetiştirilir.
GAP bu bölgede de tarımın gelişmesinde
büyük rol oynayacaktır. Dağlık bölgelerde büyükbaş
hayvancılığı gelişmiştir. ;
Nüfus ve Sosyal Hayat f * * vfi,
Nüfus bakımından Türkiye’nin en hızlı gelişen
bölgesidir. 1950’de nüfusu 915*ken, 1990 sayımında
il merkezinin nüfûsü 148.121 olmuştur. 1990 sayımına
göre toplam nüfusu 345.070 olup, 194.458’i ilçe merkezlerinde,
150.612’si köylerde yaşamaktadır. Yüzölçümü
4694 km2 olup, nüfus yoğunluğu 73 tür.
Örf ve âdetleri: Batman bölgesinde târih boyunca
çeşitli milletler ve kültürler yaşamıştır. Malazgirt
Zaferinden sonra buraya hâkim olan Artuklular,
bölgeyi Türkleştirmişlerdir. Bölge zamanla
Türk İslâm kültürü ile yoğrulmuş, diğer
kültür ve milletlerin izi kaybolmuştur. Türk aşî-birçok yerde hâlen devâm etmektedir.
Eğitim: Batman’da ekonomik gelişmeye paralel
olarak il merkezinde eğitimde de gelişmeler
olmuştur. Fakat kırsal kesimde bu gelişme çok
yavaştır. Okulu bulunmayan köy sayısı çoğunluktadır.
İlde 53 ilkokul, 2 ortaokul, 2 ilköğretim
okulu, 4 lise, 1 özel lise, 4 meslek lisesi, 1 meslek
yüksek okulu vardır.
Ulaşım: Batman’ın şehir merkezinden Diyarbakır-
Siirt karayolu ile Haydarpaşa-Kurtalan demiryolu
hattı geçmektedir. Askerî amaçlı bir havaalanı
mevcut olup, bâzan sivil ulaşım hizmetinde
de kullanılmaktadır.
İlçeleri
Batman’ın biri merkez olmak üzere altı ilçesi
vardır.
Merkez: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
168.779 olup, bunun 147.347’s’i ilçe merkezinde,
21.432’si köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa
bağlı 26 köyü vardır. Yüzölçümü 498 km2 olup, nüfus
yoğunluğu 341’dir.
İlçe toprakları yaklaşık 1000 m yükseklikte
olan bir alanda yer alır. İlçenin batı sınırını çizen
Batman çayı havzası verimli bir ovadır. İlçenin
en yüksek noktası Raman Dağıdır (1263 m). Dicle
Nehri, ilçenin Mardin sınırını çizer.
Ekonomisi petrol çıkarımı ve arıtımına dayalıdır.
Türkiye’de petrolün büyük bölümü Raman Dağından
çıkar. Köylerde yaşayanların temel geçim
kaynağı tarımdır. Ovada en çok buğday, arpa ve
pamuk yetiştirilir. Ayrıca mercimek, tütün ve üzüm
de üretilir. Hayvancılık genelde göçebe aşîretler
tarafından yapılır. Koyun ve kılkeçisi beslenir.
İlçe merkezi Raman Dağı eteklerinde düz bir
alanda kurulmuştur. Petrol, ilçenin gelişmesinde ve
kalkınmasında büyük rol oynamıştır. Diyarbakır-
Kurtalan demiryolu ilçe merkezinden geçer. Batman
belediyesi, 1955’te kurulmuştur/
Beşiri: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
34.358 olup, 5219’u ilçe merkezinde, 29.39’u köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 12, Oğuz
bucağına bağlı 8 ve Beşpmar bucağına bağlı 15 köyü
vardır. Yüzölçümü 586 km2 olup, nüfus yoğunluğu
59’dur.
İlçe topraklan, Diyarbakır havzasının uzantısı
olan Güneydoğu Anadolu düzlüklerinde yer alır. İlçenin
tek yükseltisi, Raman Dağıdır. Dağın yüksek
kesimlerinde yaylalar vardır. İlçenin en önemli akarsuyu,
Siirt sınınnı çizen Yanarsu Çayıdır. Bu çayın
vâdisinin genişlediği yerde Beşiri Ovası yer alır.
Ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır.
Başlıca tarım ürünü buğdaydır. Ayrıca arpa, mercimek
ve tütün yetiştirilir. İlçede bağcılık da yatarafından
yapılır. En çok kıl keçisi ve koyun beslenir.
İlçe, Yanarsu Çayı vâdisinde Batman-Siirt karayolu
üzerindedir. İlçe belediyesi 1928’de kurulmuştur.
Batman-Kurtalan demiryolu ilçe topraklarından
geçer. Siirt’e bağlı ilçe iken, Batman’ın il
olması üzerine buraya bağlanmıştır.
Gercüş: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu,
33.002 olup, 8116’sı ilçe merkezinde, 24.8866’sı
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 38,
Kayapmar bucağına bağlı 17 köyü vardır.
İlçe toprakları Mardin-Midyat eşiği olarak bilinen
geniş ve yüksek bir platonun kuzeyinde yer
alır. İlçenin en önemli akarsuyu olan Dicle, doğuda
Siirt iliyle tabiî sınırı çizer. Küçük akarsu boylarında
dar ova düzlükleri vardır.
Ekonomisi hayvancılık ve tarıma dayalıdır.
Akarsu vâdilerinde meyvecilik yapılır. Başlıca tarım
ürünleri, buğday, mercimek, arpa, nohut ve
üzümdür. Hayvancılık daha çok mer’alarda yapılır.
En çok sığır ve keçi beslenir. Süt, süt ürünleri,
deri ve yapağı, hayvansal ürünler daha çok iç ticârete
yöneliktir. El dokumacılığı yaygındır. İlçe
merkezi Siirt-Mardin karayolu üzerinde dağlık bir
arâzide yer alır. Gercüş belediyesi 1926’da kurulmuştur.
Mardin’e bağlı bir ilçe iken, Batman’ın il
olması üzerine buraya bağlanmıştır.
Hasankeyf: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
11.690 olup, 4399’u ilçe merkezinde, 7297’i
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 23
köyü vardır. Gercüş’e bağlı bucak merkezi iken,
1990’da ilçe oldu.
İlçe topraklan, geniş ve yüksek bir platonun üstünde
yer alır. Kuzeyinde Yama Dağı, güneyinde
Mardin Dağları vardır. Dicle Nehri Beşiri ile tabiî
sınırı çizer. Dicle Vâdisinde geniş düzlükler vardır.
Ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır.
Akarsu vâdilerinde meyvecilik yapılır. Başlıca tanm
ürünleri buğday, mercimek, nohut ve üzümdür.
Hayvancılık, ekonomide önemli yer tutar. En çok
sığır ve keçi beslenir. İlçe merkezi Dicle Nehri
kıyısında kurulmuştur.
Kozluk: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
64.427 olup, 22.499’ü ilçe merkezinde, 41.928’i
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 34,
Fındık bucağına bağlı 22 köyü vardır.
İlçe topraklarının kuzeyinde Sapan Dağlan, güneyinde
ise dalgalı düzlükler yer alır. Garzan Çayı ve
Sason Çayı tarafından derin biçimde parçalanmıştır.
Ekonomisi tarıma dayalıdır. Tarım daha çok
akarsu boylannda yapılır. Başlıca tarım ürünleri,
buğday, arpa, üzüm, tütün ve soğandır. Hayvancılıkla
uğraşan göçmen aşiretler koyun ve kılkeçisi
beslerler. Bu aşiretler aynı zamanda çadır, kilim ve
meşhur Siirt battaniyeleri dokurlar. Tuzla Gölü
yakınlarında kaya tuzu yatakları vardır.
İlçe merkezi, Diyarbakır-Siirt karayolunun 4
km kuzeyinde yer alır. 1938’de ilçe merkezi olmuş
ve aynı yıl belediyesi kurulmuştur.
Sason: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
32.413 olup, 6041’i ilçe merkezinde, 26.372’si
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 20,
Yücedağ bucağına bağlı 8 köyü vardır. Yüzölçümü
754 km2 olup, nüfus yoğunluğu 43’tür.
İlçe topraklan akarsular tarafından derin bir şekilde
parçalandığı, Güneydoğu Toroslarla kaplı
bir alanda yer alır. Başlıca yüksek noktalan Malato
Tepesi (2973 m) ve Zupser Dağıdır (2721 m).
Dağlar orman bakımından fakirdir. Dağlarda yer
yer meşeliklere rastlanır. Dağlardan kaynaklanan
sular, Dicle Nehrine dökülür. Önemli akarsulan Sason
Çayı, Sarkan Çayı ve Gerzan Çayıdır. Dağların
yüksek kesimlerinde hayvancılık yönünden
önemli olan yaylalar vardır.
Ekonomisi hayvancılığa dayalıdır. Yaylacılık
yoluyla kılkeçisi, koyun ve yöreye âit siyah yünlü
Ankara keçisi beslenir. Ankara keçilerinden elde
edilen yünlerle meşhûr Siirt battaniyeleri yapılır.
Arıcılık gelişmiş olup, balı meşhurdur. Tarıma elverişli
alan az olduğu için, az miktarda tütün, buğday,
arpa, üzüm, nar ve badem yetiştirilir.
İlçe merkezi Sason Çayı vâdisinin güneyinde
kurulmuştur. Eskiden Kâbilcevaz ve Sasun isimleriyle
bilinen ilçe gelişmemiştir. İlçe belediyesi
1937’de kurulmuştur.
Târihî Eserler ve Turistik Yerleri
Batman ili, 1950’den sonra geliştiği için, târihî
ve turistik yerleri yok denecek kadar azdır. Jeoloji
yapısında kalkerli yapı önemli yer tuttuğundan,
çok sayıda mağara vardır. Bâzı köylerde mağaralar
ev, hayvan barınağı ve soğuk hava deposu
olarak kullanılmaktadır. Kozluk ilçesinde târihî
eserler vardır.
Hızır Bey Câmii: 1512’de Sason Beyi Ebûbekir
Raski’nin oğlu Hızır Bey yaptırmıştır. Kozluk’ta
olup, ilçenin en büyük câmisidir.
İbrâhim Bey Câmii: 1705’te Garzan aşiretinden
İbrâhim Beyin tâmir ettirdiği câminin yapım
târihi ve kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Minâre, geometrik motif ve kitâbe kuşaklarıyla
süslüdür. Kozluk ilçesindedir.