BEHÂEDDlN ÂMİLİ

BEHÂEDDlN ÂMİLİ; on altıncı yüzyılda İslâm
âleminde yetişmiş astronomi ve matematik bilgi- *
ni. İsmi, Behâeddîn Muhammed bin Hüseyin bin
Abdüssâmed’dir. Aslen Hemedanlıdır. 1547 (H.
953) senesinde Lübnan’da bulunan Baalbek’te doğdu,
Baalbek’teki Âmil Dağına nisbetle Âmilî lakabıyla
meşhûr oldu. 1622 (H. 1031) senesinde İsfahan’da
vefât etti.Küçük yaştan îtibâren ilim tahsiline başlayan
Behâeddîn Âmilî, on üç yaşma geldiği sırada çök
güzel Arapça ve Farsça konuşup, eser inceler hâle
geldi. Haic için Hicâz’a gidip orada kaldığı müddet
içinde din ilimlerini öğrendi. İslâm âleminin
meşhûr ilim merkezlerini gezerek devrin büyük
âlimlerinden ilim öğrendi. İsfahan’a gittiği zaman,
Şâh Abbâs Safevî ona bâzı devlet vazifelerini teklif
ettiyse de, ilimle meşgûl olmayı tercih ederek
kabûl etmedi. Daha sonra âlimlerin reisliği makâmina
getirildi. Arab dili grameri ve edebiyâtım
okuyup hikmet ve târih alanında incelemeler yaptı.
Daha ziyâde fen, matematik, astronomi, cebir ve
mantık ilimleriyle meşgûl oldu. Devrinin âlimle-
. ri arasında keskin zekâsı ile şöhret kazandı. Asrının
bilim adamlarını güç durumda bırakan birçok
matematik problemlerini çözdü. Hocası olarak kabûl
ettiği Kerhî’nin matematik ve cebirle ilgili
eserlerini açıklayıp, yorumladı. Birçok konularda
Kerhî’ye uymuşsa da bununla yetinmeyip kendi
orijinal buluşlarını da ortaya koydu. Doğal tek
tam sayılar ve doğal çift tam sayılar dizisinin toplamını
veren ifâdeyi formülleştirdi. Cebirsel denklemin
yaklaşık gerçek kökünü bulma metoduna
dâir yeni bir usûl ortaya koydu ve bpna “tarîkat-ül-
Keffeteyn” (iki kefe usûlü) veya “tarîkat-ül-mizânir-
Riyâzî” (matematik terâzisi usûlü) adını verdi.
Bu metodla çok hassas ve dakîk çözümler ortaya
koydu. Âmilî’nin bulduğu bu metod günümüzde,
deneme yanılma yoluyla kök bulma ve çok dereceli
denklemlerin çözümünde kullanılmaktadır.
Aynca bu metod Avrupa ilim çevrelerince de kullanıldı.
Ünlü İngiliz ilim adamı Isaac Newton,
Âmilî’nin kitaplarını inceleyerek bu metodu öğrendi
ve bundan istifâde ederek yaklaşık hakîkî kök
bulma meselesinde; “Newton-Raphson Metodu”
denilen yeni bir metod geliştirdi. Difransiyel ve intégral
hesaplamalardaki dakik, hassâs vve sağlam
sonuçlara götüren bu metod günümüzde bilgisayarlarda
nümerik analizde çok kullanılmaktadır.
Ömrünü din ve fen ilimleri üzerinde araştırma
yapmakla geçiren Behâeddîn Âmilî, İ622 (H.
1031) senesinde İsfahan’da vefât etti. Tûs’ta defnedildi.
Eserleri: Bütün vaktini okuma, inceleme,
araştırma, deneme ve eser yazmaya ayıran Behâeddîn
Âmilî, hemen hemen her ilim dalı ile ilgilendi.
Yazdığı eserleri bütün kütüphânelerde vardır.
Eserlerinin başlıca özelliği, zor ve güç anlaşılan
problemleri gâyet akıcı ve açık bir İlmî metodla ele
alıp, incelemesiydi. Otuzu aşan eserlerinden bâzıları
şunlardır:
1) Kitâbu Hülâsât-il-Hisâb: Âmilî’nin en
önemli eseri olan ve on bölümden meydana gelen
bu eserin birinci bölümü temel hesaplama usûlleri;
ikinci bölümde kesirler; üçüncü bölümde bilinmeyenlerin hesaplanması; dördüncü bölümde
çift hatâ metodu; beşinci bölümde: açma ye çevirme
yolları; altıncı bölümde yüz ölçümleri; yedinci
bölümde ağırlıkların hesaplanması; sekizinci
bölümde cebir yoluyla: bilinmeyenlerin hesaplanması;
dokuzuncu bölümde orijinal hesap meiodlan;
onuncu bölümde bâzı temel hesap misâlleri anlatılmaktadır.
2) Kitâbu Mülahhas-ül- Hisâb vel-
Cebr vel A’mâl-iI-Mesâha, 3) Kitâb-ül-Keşkül,
4) Bahıvül-Hisâb, 5) Risâletün fî Tahkiki Cihet-
il-Kıble, 6 ) El-Mülahhas fil-Hey’e, 7) Kitâbün
an-il-Hayât, 8 ) Tefsîr-ül-Müsemmâ bil-
Habl-il-Metîn, 9) Hâşiye alâ Envâr-it-Tenzîl,
10) Miftâh-uI-Felâh, 11) Esrâr-ül-Belâga, 12)
Tehzîb-ün-Nahv, 13) Tehzîb-ül-Beyân.