DÂNİŞMENDLİLER

DÂNİŞMENDLİLER; 1071-1178 yılları arasında
Sivas, Malatya, Kayseri, Tokat, Amasya ve
civârında hüküm süren bir Türkmen hânedânı.
Dânişmendliler beyliğinin kurucusu Gümüştekin
Dânişmend Ahmed Gâzi, âlim ve faziletli
bir zâttı. Bir rivâyete göre Kutalmışoğlu Süleymân
Şahın dayısıydı.
1063 yılından îtibâren Sultan Alparslan’ın hizmetine
giren Dânişmend; ilmi, cesâreti ve yiğitliğiyle
onun dikkatini çekmiş ve en güvenilir emirleri
arasında yer almıştır. Malazgirt Savaşma da katılan
Dânişmend Ahmed Gâzi, zaferin kazanılmasında
önemli rol oynadı. Sultan Alparslan savaşa
katılan emirlerinden Anadolu’da fetihlerde bulunmalarını
istemiş ve fethedecekleri yerlerin kendilerine
ıktâ edileceğini bildirmişti. Zaferi müteâkip
fetihlere girişen beyler, Anadolu’nun muhtelif
şehirlerini zaptederek buralarda kendi adlarıyla
anılan beylikler kurmuşlardı. Dânişmend Ahmed
Gâzi de zaferden sonra BizanslIlardan Sivas’ı aldı
ve Dânişmendli Hânedânmı kurdu (1071).
Sivas’ı bir üs olarak kullanan Dânişmend Gâzi;
Çavuldur, Tursan, Kara Doğan, Osmancık, İltekin
ve Karatekin adlı emirleriyle Amasya, Tokat,
Niksar, Kayseri, Zamantı, Develi ve Çorum’u fethederek
beyliğine kattı. Dânişmend Ahmed Gâzi
daha çok Haçlılar ve Rumlara karşı yaptığı cihâd
hareketleriyle meşhur oldu. 1097 yılında İznik’i
kuşatan ve zapteden Haçlılara karşı Sultan
Birinci Kılıçarslanla birlikte Eskişehir’de büyük
bir meydan muhârebesine girdi. Binlerce Haçlı askerinin
ölümüyle neticelenen savaşta Kılıçarslan
ve Dânişmend Gâzi düşman kuvvetlerinin çokluğunu
düşünerek geri çekildiler. Bundan sonra
vur-kaç taktiğini kullanan Türkler, Haçlıların Antalya’ya
ulaşıncaya kadar büyük bölümünü yok ettiler.
Dânişmend Ahmed Gâzi, 1098 senesinde
büyük bir orduyla Sivas’tan Malatya üzerine yürüdü
ve şehri kuşattı. Üç yıl devâm eden kuşatma
sonunda Dânişmend Gâzi’ye mukâvemet edemeyeceğini anlayan Gabriel, Antakya Prensi Bohemond’dan
yardım istedi. Karşılığında da, Malatya’yı
ve güzelliğiyle meşhur kızı Morfia’yı vermeyi
teklif etti.
Bunu fırsat bilen Bohemond, pekçok Haçlı
reislerini ve bir kısım Ermeni prenslerini toplayıp,
Malatya’ya hareket etti. Haçlıların topraklarına
gelişlerini önce memnûniyetle karşılayan Ermeniler,
zulümlerini görünce endişeye düştüler ve
durumu Danişmend Ahmed Gâzî’ye haber verdiler.
Bohemond kuvvetleri Malatya’yı Aksu Vadisinden
ayıran dağlık bölgeye girdiğinde pusuda
beklemekte olan Danişmend Gâzî’nin askerlerince
kuşatıldı, çok kısa süren çetin bir savaştan sonra,
Haçlı ordusu imhâ edilirken Müslümanlara zulümleriyle
meşhur olan Bohemond ve ileri gelen
adamları esir alındı.
Dânişmendlilerin Haçlılara karşı kazandıkları
bu muhteşem zafer, bütün Müslümanları çok
sevindirdi. Bohemond gibi bir kontun Müslüman
Türkler tarafından esir edilmesi ise Haçlıları derin
bir üzüntüye soktu. Ayrıca Dânişmendlilerin şöhretini
arttırdı. Gümüştekin Dânişmend, 1100
(H.494) senesinde kazandığı bu zaferden sonra, Sivas’a
döndü.
Gümüştekin Ahmed Gâzî bundan sonra Rumlar
elinde bulunan Malatya üzerine yürüdü ve
kısa bir süre içerisinde şehri fethetti (1101). Ahmed
Gâzî, sıkıntı içindeki Malatya halkına kendi
ülkesinden buğday ile zirâat için, öküz ve diğer
ihtiyâçları getirterek halka dağıttı. Önceleri
zulüm altında inleyen Malatya halkı, bu davranışa
memnûn ve hayran kaldılar. Pekçoğu İslâmiyeti
kabul etti. Dânişmend Gâzî elinde esir bulunan
Bohemond’u iki yüz altmış bin dînar karşılığı
serbest bıraktı. Ancak bu hareketi Kılıçarslan’la
arasını açtı. Maraş civârında yapılan savaşta mağlûb
olan Dânişmend Ahmed Gâzî, 1105 yılında
vefât etti. Beyliğin başına, 1105’ten 1134 senesine
kadar hüküm süren oğlu Emir Gâzi geçti. Dânişmend Gâzi’nin vefatından istifâde eden Birinci
Kılıçarslan, Malatya’yı ele geçirdi. Emir Gâzi
Rükneddîn Mes’ûd’un kızıyla evlenip dâmâdı oldu.
(Bir rivâyette ise kayınpederi oldu.) Emîr
Gâzi zamânında Dânişmend ülkesi Fırat ve Sakarya’ya
kadar uzandı. Kısa zamanda Kastamonu’yu
alıp, Bizans’ın eline geçen topraklarını kurtardı.
Başarılarından dolayı Büyük Selçuklu Devleti
sultânı, Sultan Sencer’in ve Abbâsî Halîfesinin
takdirlerini kazandı. Abbâsî halîfesi onun
melikliğini bir fermânla tasdik edip, ayrıca dört
siyah sancak, bir kös ve çeşitli hediyeler gönderdi.
Bunları getiren elçiler yanma ulaştıkları sırada,
Emîr Gâzi ağır hastaydı.
Emîr Gâzinin vefâtmdan sonra 1134 yılında
yerine oğlu Mehmed, emir oldu ve 1146 senesine
kadar saltanat sürdü. Melik Mehmed, fetih hareketlerinden
geri kalmadı ve Finike’ye kadar uzandı.
BizanslIları yendi, Sivas’ı başşehir yaptı. Vefât
edince Kayseri’de bir medreseye defnedildi ve yerine
büyük oğlu Zünnûn geçti. Ancak kardeşi Sivas
Emîri Yağıbasan, emirliğini tanımadı ve kendi melikliğini
îlân etti. Duruma hâkim olan Yağıbasan,
1146’dan 1164 senesine kadar hüküm sürdü. İstanbul’a
sefere çıktı, fakat başarılı olamadı. Yağıbasan
zam ânı, beyliğin Selçuklularla münâsebetlerinin
en bozuk olduğu bir dönemdir. Yağıbasan, dışta Selçuklularla,
içte de kardeşleriyle çarpıştı. Ağabeyi
Zünnûn Kayseri’yi, Yağıbasan da Malatya’yı ele
geçirmişti. Selçuklularla münâsebetlerini bozan ve
Saltuklularla da iyi geçinemeyen Yağıbasan, 1164
senesinde Kayseri’de vefât etti. Oldukça karışık bir
dönem yaşayan Danişmendliler, yine de kültür faaliyetini
devâm ettirdiler. Sivas ve Niksar’da medreseler
kurdular. Yaptıkları medreseler, târihe ilk
kubbeli medreseler olarak geçti.
Danişmendli Hükümdârı Yağıbasan’dan sonra
bunun kardeşi İsmâil, gençliğinin ilk yıllarında bir
müddet emirlik yaptı. Bundan sonra Zünnûn tekrar
melik oldu. 1175 senesinde Danişmendliler beyliği
sona erdi. Topraklan İkinci Kılıçarslan tarafındanSelçuklu topraklarına katıldı. Danişmendlilerden
bir kol, Malatya’da bir müddet daha hüküm sürdü.
Fakat bunlar da, 1178 senesinde Selçuklu Sultânı
İkinci Kılıçarslan tarafından Selçuklu ülkesine katıldı.
Böylece Danişmendli Beyliği târihe karışmış
oldu. Ancak bu beylikten pekçok emir Anadolu
Selçuklularına itaat edip, onlar safında hizmete devâm
ettiler. Anadolu’da bir asra yakın hüküm süren
Dânişmendliler, büyük şehirlerde câmiler, medreseler
ve pekçok hayır eserleri yaptırmışlardır. Bu
eserlerin zamanla tâmirler sebebiyle husûsiyeti değişmiştir.
Yaptıkları eserler, plân îtibâriyle 13. yüzyıl
Anadolu mîmârisi için dikkat çekicidir.
DÂNİŞMENDLİLER
Sivas Şûbesi
Melik Dânişmend Gâzi……………. ……………….1071
Emir Gâzi Gümüştekin…. ………………………1084
Melik Muhammed………………………………… .,1134
Melik Îmâdeddîn Zünnûn(İlk hük.)….. …… .1142
Melik Nizâmeddîn Yağıbasan………………….1143
Melik Mücâhid Cemâleddîn Gâzi………………1164
Melik Şemseddîn İbrâhim………………………. 1166
Melik Şemseddîn Ismâil……………………. …..1166
Melik Zünnûn(İkinci hük.)……………. 1168-1174
Malatya Şûbesi
Ayneddîn bin Gümüştekin…………………….. ..1142
Zülkarneyn……………………………………………..1152
Nâsıreddîn Muhammed (İlk hük.) . ………… …1162
Fahreddîn Kâsım…………….. ………… …………..1170
Efrîdûn………….. ……:………………………………. .1172
Nâsıreddîn Muhammed (İkinci hük.)…..1175-78