DENİZLİ

DENİZLİ; Pamukkalesi, horozu ve sularının bolluğu
ile meşhur bir ilimiz. İl toprakları 28°30′ ve
29°30′ doğu boylamları ile 37°12′ ve 38°12′ kuzey
enlemleri arasında kalır. Ege ve Akdejıiz bölgeleri
arasında bir geçit yeri durumundadır. İlin büyük
kısmı Ege bölgesinde bulunur. Muğla, Aydın, Manisa,
Uşak, Afyon ve Burdur illeri ile çevrilidir. Yüzölçümü
11.874 km2dir. Trafik kod numarası 20’dir.
İsminin Menşei
Denizli’nin suyu boldur. Yer yer pekçok güzel
gölcükler görülür. Sulan deniz suyuna benzediği için
bu ile Denizli denmiştir. Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesifnde
“Kesir-i tülenha olmağula Denizli,
denmiştir.” diyor. Yâni çok sulak olduğu için Denizli
denmiştir. En doğru olan rivâyet budur. Diğer bir rivâyete
göre Denizli’yi Türkmen boylarından Tonguzlu
Beyi bir Türk şehri hâline getirmiştir. Tonguzlu zamanla Dengiz, bilâhare Denizli olmuştur.
Eski ismi Laodikeia ve Tonguzlu’dur. Germiyanoğulları
ise Tonguzluk demişlerdir.
Târihi
Anadolu’nun diğer bölgeleri gibi Denizli de
asırlar boyunca çeşitli istilâlara uğramıştır. M.Ö.
2500 senesinde Luviler’in istilâsına uğrayan Denizli,
bilâhare Hitit İmparatorluğunun toprağı olmuştur.
Hititlerin yıkılışından sonra Frikya, sonra
da Lidyalılarca ele geçirilmiştir. M.Ö. 6 . asırda
Persler işgâl etmiş, M.Ö. 4. asırda Makedonya
Kralı İskender, Anadolu ve İran’ı istilâ edince,
Makedonya İmparatorluğuna dâhil olmuştur. İskender’in
ölümü ile imparatorluk parçalanmış, bu
bölge Asya İmparatorluğu kısmında kalmıştır. Bilâhare
Bergama Krallığı bu bölgeyi ele geçirmiş,
bu krallık M.Ö. 130’da Roma’nın nüfûzuna geçince,
bölge Roma İmparatorluğu içinde kalmıştır.
Roma İmparatorluğu M.S. 395’te ikiye bölününce,
bu bölge Doğu Roma (Bizans)nın payına düşmüştür.
Yedi ve onuncu asırlarda İslâm orduları bu
bölgeye pekçok akınlar düzenlemişlerdir.
1071 Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu fâtihi
ve Türk Devletinin kurucusu Selçuklu Kutalmışoğlu Süleymân Şahın başkumandanlığındaki
Türk Oğuz orduları bu bölgeyi fethetmişlerdir.
1110 senesinde Birinci Haçlı Seferinde Kommenoslar
Denizli’yi geri aldılar. 1158 ve 1189’da
Türkler yeniden bölgeye hâkim oldular. Türklerle
Bizanslılar arasında el değiştiren Denizli,
1206’da yeniden fethedilerek Konya’ya bağlandı.
1255’te Bizanslılar Denizli’yi geri aldılarsa da,
birkaç sene kalabildiler. Denizli Beyleri, Lâdik
Beyleri ve Inançoğulları Beyliği, Germiyanoğlu
Beyliğine bağlandı. 1300-1381 arasında İnançoğullarmdan
dört Türkmen Beyi Denizli’de saltanat
sürdü. İnançoğullarından önce Sâhib-Ataoğulları,
Denizli’yi Germiyanoğullarından almış, fakat kısa
bir müddet sonra terk etmişlerdir.
1390’da Sultan Yıldırım Bâyezîd, Germiyan
beyliği ile birlikte Denizli’yi Osmanlı topraklarına
katmıştır. 1402 Ankara savaşından sonra Germiyanoğulları
tekrar Denizli’ye hâkim olmuşlarsa
da, 1423’te Germiyan Beyliği ve Denizli tekrar
Osmanlı toprağı olmuştur. 1423’ten bu yana hiçbir
istilâya mâruz kalmamıştır. Osmanlı devrinde merkezi
Kütahya’da bulunan Anadolu Beylerbeyliğinin
(eyâletinin) 14 sancağı (vilâyeti)ndan biri olan
Aydın’a bağlı kazâ merkeziyken, kısa bir müddet
sonra sancak olmuştur. Tanzimâttan sonra da İzmir
vilâyetinin 6 sancağından biri olmuştur. Birinci
Dünyâ Harbinden sonra Menderes Nehrinin sağ yanı
Yunanlılara, sol tarafı Italyanlara verildi. İtalyanlar
bu bölgeyi işgâl etmediler. Yunanlılar 5
Temmuz 1920’de Buldan kasabasına kadar geldiler.
4 Eylül 1922’de kaçarken çok sayıda Buldan –
lı’yı şehid ettiler. Denizli, Cumhûriyet devrinde il
olmuştur.
Fizikî Yapı
Denizli çok engebelidir. Ege bölgesinin en
yüksek dağları bu bölgede yer alır. Arâzinin %
47’si dağlar, % 25’i plato ve yaylalar ve % 28’i ovalarla
kaplıdır.Dağlar: Denizli topraklarının yarıya yakın
kısmı dağlarla kaplıdır. En yüksek dağları olan
Honaz Dağı (2528 m) ve Akdağ (2300 m) zirveleri
devamlı karla örtülüdür. Bu iki dağı Kazıkbel Geçidi
birbirinden ayırır. Diğer dağları ise; Gölgeli
Dağları (Eren Tepe 2420 m), Akkaya Tepe (2268
m), Kıraç Tepe (2446 m), Yalnızca Tepe (2030
m), Kartalkaya (1687 m).
Ovalar: Ovalar, Büyük Menderes Nehrine
doğru basamak basamak inerler. Başlıca ovalar
(Sarayköy) Büyük Menderes Ovası, Buldan Ovası,
Tavas Ovası, Acıpayam Ovası, Çivril Ovası,
Baklan Ovası, Kaklih Ovası, Hanbat Ovası ve
Eskere Ovasıdır. 400 bin hektara yaklaşan bu ovalar
çok bereketlidir. Başlıca vâdiler ise Büyük
Menderes, Çürüksu, Akçay ve Kelekçi Vadisidir.
Başlıca yaylaları; Karay ayla, Çameli Yaylası,
Uzunpınar Yaylası, Yoran Yaylası, Sahman Yaylası,
Süleymâniye Yaylası ve Kuyucak Yaylasıdır.
Denizli’nin yüksek ovaları da yayla özelliğini
taşırlar.
Akarsular: Denizli su potansiyeli bakımından
zengindir. Başlıca akarsuları şunlardır:
Büyük Menderes: İlin en büyük akarsuyudur.
Afyon’un Dinar ilçesinden çıkarak Akdağ’ın pınarlarını
alıp Işıklı Gölüne girer. Gölün batısından
regülatörle çıkar. Medele köyü yakınında Uşak’tan
gelen Banaz Çayını alır. Sarayköy yakınında Çürüksu
Çayını alıp Aydın iline girer. Çürüksu: Honaz
Dağı ile Kaklık ve Kocabaş bölgelerindeki
suları alıp Büyük Menderesle birleşir. Gireniz:
Eşeler Dağından çıkar, Çameli Dağlarındaki suları
toplar. Kelekçi Vâdisine iner ve sonra Muğla iline
girer. Dalaman Çayının Denizli’de bulunan kısmına
Gireniz Çayı denir. Akçay: Bozdağ ve Sandıras
dağlarından çıkar. Yenidere Çayı ile birleşir.
Eskere Ovasında muhtelif sulan alır. Muğla’dan gelen
Karay ay la sularını toplar ve Aydın’m Bozdoğan
ilçesine girer.
Göller: Acıgöl (Çardak Gölü) Denizli ile Afyon
arasındadır. Derinliği azdır. Sularının bir
kısmı yazın kurur. Gölde kalsiyum ve magnezyum
vardır. Balık yaşamaz. Karagöl: Çambaşı köyü
yakınında çamlar arasında birbirinden 50-60 m
farklı yükseklikte 4 gölden ibârettir. Akarsularla
beslenir. Çaltı (Beyler) Gölü: Tuzludur. Bâzı
şartlarda sulamada kullanılır. Işıklı Gölü: Çivril’de
su taşkınlarını önlemek için yapılmış bir baraj
gölüdür.*206 milyon m3 su toplanır. Buldanlı
Barajı: Sulama ve taşkınları önlemek için yapılmıştır,
54 milyon m3 su toplanır. Derbent köyündedir.
Süleymâniye Gölü: Buldan’ın Süleymâniye
Yaylasında bulunan tatlı sulu bir göldür.
Turizm için önemlidir. Yazın kamp kurmaya müsâittir.İklimi ve Bitki Örtüsü
İklimi: Ege bölgesinin en serin ilidir. Kışlar
ılık ve yazlar serin geçer. Yıllık yağış ortalaması
547 milimetredir. Kar yağışı çok azdır. +41.2° ile
-11.4° arasında sıcaklık seyreder.
Bitki örtüsü: Denizli’nin yarısı % 51 ormanlarla
kaplıdır. Çayır ve mer’alar % 10, ekili ve dikili
arâzi % 35’tir. Ekime müsâit olmayan kısmı sâdece
% 4’tür.
İlin bitki örtüsünü çoğunlukla orman ağaçlan ile
Akdeniz iklimine has makiler meydana getirir. Ormanlarda
karaçam, kızılçam, sedir, ardıç, meşe, kayın,
çınar ve dişbudak gibi ağaçlar bulunur. Ormanlann
başladığı sınırların altında kalan dağ eteklerindeki
geniş alanlar çalılık ve fundalıklarla kaplıdır.
Ekonomi
Denizli ilinin ekonomisi tarıma dayanır. Son
15 yıldır sanâyi sektöründe mühim gelişme olmuştur.
Faal nüfûsun % 70’i tarım, balıkçılık ve ormancılıkla
uğraşır. Gayri sâfi hâsılanın (bürüt gelirin)
% 40’ı tarım, % 15’i sanâyiden sağlanır.
Tarım: Denizli tarıma çok elverişlidir. Başlıca
tarım ürünleri; buğday, arpa, mısır, nohut, tütün,
haşhaş, üzüm ve pancardır. Sebze istihsali ise 250
bin tondur. Üzümden sonra, kavun, karpuz, elma,
armut, vişne, kiraz, şeftali, bâdem ve nar bol miktarda
yetişir.
Antepfıstığı üretimi gün geçtikçe artmaktadır.
70.000 zeytin ağacından ortalama 750 ton
zeytin elde edilir. Mevcut su potansiyeli bütün
ekili arâziyi sulamaya elverişlidir. Ekili arâzinin
önemli kısmı sulanmaktadır.
Hayvancılık: Mer’a ve çayırları hayvancılığa
müsâittir. Hayvan potansiyeli zengindir. Koyun, kıl
keçisi, sığır, manda, at, eşek beslenir. Arı kovan sayısı
68.000’e yaklaşmıştır. Denizli horozu, tatlı
ve uzun ötüşüyle meşhurdur. Yarım dakika devamlı
öter. Tavukçuluk ileridir.
Ormancılık: Denizli’de orman varlığı önemli
yer tutar. Arâzinin % 5 l’i ormanlarla kaplıdır. Ormanların
% 40’ı normal koru, % 25’i bozok koru ve
% 35’i bozuk baltalıktır. Son yıllarda park ve yeşil
alanlar ile berâber ağaçlandırma da hızla artmıştır.
133 köy orman içinde ve 113 köy orman kenarındadır.
Her sene 150.000 m3 sanâyi odunu,
200.000 ster yakacak odunu, 40.000 kental çıra,
500 ton reçine ve 2 ton sığla yağı istihsal edilir. Ormanlarda
daha çok karaçam, kızılçam, sedir, ardıç,
meşe, kayın, çınar, dişbudak ağaçları bulunur.
Mâdenler: Mâdencilik, tarım, hayvancılık ve
ormancılık kadar zengin değildir. Başlıca mâdenleri
şunlardır: Krom, sodyum sülfat, linyit, kil ve
alçıtaşıdır. Acıgölde erimiş hâlde bulunan sodyum
sülfat 2 tesis ile yaklaşık 60.000 ton olarak elde
edilir. Akarsu ve çayların bıraktığı gözeneklitortular “Taravertendir” yapılarda kullanılır ve ihraç
edilir. Sarı veya beyaz renklidir.
Sanâyi: Sanâyi hızla gelişmektedir. Dokuma
ve metal sanâyii ön sıradadır. Başlıca büyük sanâyi
işletmeleri ise Sarayköy Pamuklu Sanâyii, Akseller
Pamuklu Mensucat, Denizli Basma ve Boyama
Sanâyii, Acıpayam Selüloz Fabrikası, Çal, Akkent
Meyve Suyu Fabrikası, Gimek-Acıpayam
Yem Fabrikası, Timgas Tavas Un Fabrikası, Uygar
Motor, Kocabaş Motor Parçaları Dökümü, Emek
Elektronik Sanâyii ve Ticâret (500 bilgisayar, 3 bin
elektronik santral ve 35 bin telefon üretecek kapasitededir),
Emsan (emâye tencere, tabak, demlik,
çelik tencere, teflon üretir), Has Akümülatör,
Buzsan buzdolabı sanâyiidir.
Bu fabrikaların dışında ayrıca ayakkabı, Ergür
kablo, somun, civata, tuğla, plâstik, sunta, mukavva,
oksijen gazı, cam ürünleri, pamuk ipliği, yem,
kuruyemiş, un, kireç, motor parçaları, dericilik,
mobilya ve mermer levha üreten sanâyi şirket ve tesisleri
vardır. Denizli’nin yakın bir gelecekte bir
sanâyi merkezi hâline gelmesi beklenmektedir.
Ulaşım: Havaalanı yoktur. Komşu illere asfalt
yollarla bağlıdır. İzmir-Selçuk-Aydın-Denizli yolu
en işlek olanıdır. İzmir-Aydm-Denizli demiryolu
ile İzmir’e ve Afyon’a, Dazkırı’da ayrılan güzergâh
ile Burdur ve İsparta’ya bağlanır.
Nüfus ve Sosyal Hayat
Nüfus: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
750.882 olup, 337.793’ü şehirlerde, 413.089’u
köylerde yaşamaktadır. Yüzölçümü 11 bin 874
km2 olup, nüfus yoğunluğu (kesâfeti) 64’tür.
Örf ve Âdetler: Denizli’de Türk İslâm kültürü
yerleşmiş ve 11. asırdan bu yana Türk İslâm kültürü
ile yoğrulmuştur. On birinci asırdan sonra
Türk olmayanlar İzmir’e doğru göç etmiş ve
1071’den sonra Denizli civârındaki dağ ve yaylalara
yerleşen 200.000 çadırlık Türkmenler bölgeye
hâkim olmuşlardır. Osmanlı Devleti Denizli’yi
toprağına kattığında Denizli tamâmen Tükleşmiş
bulunuyordu. On birinci asırdan önce bu bölgede
yaşayan milletler ve bunların kültürleri eriyip gitmiştir.
Sâdece târihî eser ve harâbeleri kalmıştır.Mahallî kıy âfet: Denizli’nin kendine özel mahallî
kıyâfeti vardır. “Süğüm”, “çeki”, “yemeni”,
“cepken” ve “şalvar” ve diğer mahallî kıy âfetler ancak
düğün ve folklor gösterilerinde giyilir.
Yemekleri: Bu bölgeye mahsus meşhur yemekler
ise; kuru patlıcan dolması, kuru börülce
çorbası, patlıcan közlemesi, tahinli katmer, nohutlu
et ve sirkeli et, tas kapamasıdır.
Eğitim: İl dâhilinde 618 ilkokul, 129 ortaokul,
54 lise (genel-meslekî) vardır. Denizli’de, İzmir’deki
Dokuz Eylül Üniversitesine bağlı bir
meslek yüksek okulu, bir tıp fakültesi, bir de eğitim
yüksek okulu bulunur. Ege Üniversitesine bağlı
Eğitim, Mühendislik ve Mîmârlık Fakültesi de
bulunmaktadır (1993).
Folklor bakımından çok zengindir. Zeybek
oyunları yaygındır. Halk edebiyâtı bakımından
zengin mâni, atasözü, bilmece, alkış ve kargışlara
sâhiptir. Güreş sporu yaygındır. Bayram Şit,
Haşan Güngör, Ramazan Uysal ve Mehmet Güçlü
gibi dünyâ ve olimpiyat şampiyonları yetişmiştir.
Deve ve horoz döğüşü yaygındır.
İlçeleri
Denizli’nin biri merkez olmak üzere on dokuz
ilçesi vardır.
Merkez: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
271.346 olup, 204.118’i ilçe merkezinde, 67.228’i
köylerde yaşamaktadır. İlçe toprakları dağlarla
çevirili bir düzlükten meydana gelir. Güneyinde
Menteşe Dağları, kuzeyinde Uran Tepeleri yer
alır. Çürüksu ilçe topraklarını sular.
Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım
ürünleri, pamuk, tahıl, üzüm, meyve ve sebzedir.
Başlıca sanâyi kuruluşları, dokuma, metal eşya,
cam, otomobil, elektrik-elektronik, deri-kösele,
gıda ve orman ürünleri dallarındadır.
İlçe merkezi, üç tarafı dağlarla çevrili ve hafif
eğimli bir arâzi üzerinde kurulmuştur. İzmir-Eğridir
demiryolu ilçe merkezinden geçer. Belediyesi
1876’da kurulmuştur.
Acıpayam: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
69.446 olup, 8054’ü ilçe merkezinde 61.392’si
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 34,
Kelekçi bucağına bağlı 15 köyü vardır. İlçe toprakları
dağlarla çevrili bir çöküntü alanında yer alır.
Kuzeyinde Honaz, doğusunda Eşler Dağı vardır.
Topraklarını Dalaman Çayı sular.
Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tanm ürünleri
mısır, arpa, tütün, şekerpancarı, üzüm, elma ve
baklagillerdir. El sanatları ve dokumacılık önemli
geçim kaynaklarıdır. Selüloz ve yem fabrikaları
başlıca sanâyi kurulaşlarıdır. İlçedeki Devlet üretme
çiftliğinde tohumluk yanında, damızlık sığır,
koyun, tavuk ve yumurta üretimi de yapılır.
İlçe merkezi Acıpayam Ovasının orta kesiminde
yer alır. Oğuz Türklerinin Avşar oymağınabağlı Türkmenler tarafından kurulmuştur. Denizden
yüksekliği 950 metredir. İl merkezine 61 km
mesâfededir.
Akköy: 1990 sayımına göre toplam nüfusu
16.235 olup, 3614’ü ilçe merkezinde 12.621’i köylerde
yaşamaktadır. Merkez ilçeye bağlı bir köy
iken 9 Mayıs 1990’da 3644 sayılı kânunla ilçe oldu.
İlçe toprakları genelde düzdür. Ekonomisi tarıma
dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri; buğday, pamuk,
üzüm, meyve ve sebzedir.
Babadağ: 1990 sayımına göre toplam nüfusu
9513 olup, 6016’sı ilçe merkezinde, 3497’si köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 9 köyü
vardır. Sarayköy’e bağlı bucak iken 19 Haziran
1987’de 3392 sayılı kânunla ilçe oldu. İlçe toprakları
orta yükseklikte engebeli araziden meydana
gelir. Ekonomisi tarıma dayalıdır. İlçe merkezi
Akdağ eteklerinde kurulmuştur.
Baklan: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
14.568 olup, 3931 ‘i ilçe merkezinde, 10.637’si
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 10
köyü vardır. Çal ilçesine bağlı bir bucak iken, 9
Mayıs 1990’da 3644 sayılı kânunla ilçe oldu. İlçe
toprakları orta yükseklikte dalgalı düzlüklerden
meydana gelir. Batısında Büyük Çökelez Dağı yer
alır. Ekonomisi tarıma dayalıdır. Bağcılık yaygın
olarak yapılır. Hayvancılık gelişmiş olup, en çok
koyun beslenir. İlçe merkezi Büyük Çökelez Dağı
eteklerinde yer alır.
Bekilli: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
12.637 olup, 4632’si ilçe merkezinde 8005’i köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 12 köyü
vardır. Çal ilçesine bağlı bucak iken, 19 Haziran
1987’de 3392 sayılı kânunla ilçe oldu. İlçe
toprakları genelde düzdür. Kuzeyinde Bulkaz Dağı
yer alır. Ekonomisi tarıma dayalıdır. İlçe merkezi
Bulkaz Dağı eteklerinde kurulmuştur.
Bey ağaç: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
7626 olup, 3006’sı ilçe merkezinde, 4620’si köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 7 köyü vardır.
İlçe toprakları dağlarla çevrili ovadan meydana gelir.
Ovayı Akçay sular. Ekonomisi tarıma dayalıdır.Başlıca tarım ürünleri, buğday, arpa, mısır ve nohuttur.
Bağcılık ve meyvecilik yaygındır. Kale ilçesine
bağlı belediyelik bir köy iken 9 Mayıs
1990’da 3644 sayılı kânun ile ilçe oldu.
Bozkurt: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
10.331 olup, 4309’u ilçe merkezinde, 6022’si köylerde
yaşamaktadır. Çardak ilçesine bağlı bir bucak
iken, 9 Mayıs 1990’da 3644 sayılı kânunla ilçe oldu.
İlçe topraklan genelde düzdür. Ekonomisi tarıma
dayalıdır. İlçe merkezi, Denizli-Afyon karayolu
ve İzmir-Eğridir demiryolunun kıyısında yer alır.
Buldan: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
25.554 olup, 12.202’si ilçe merkezinde, 13.352’si
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 26
köyü vardır. Yüzölçümü 518 km2 olup, nüfus yoğunluğu
49’dur. İlçe toprakları genelde dağlıktır.
Batı ve güneyinde Aydın Dağları, kuzeyinde Bozdağlar
yer alır. İlçe topraklarını Büyük Menderes
Irmağı ve Derbent Çayı sular. Derbent Çayı üzerinde
yapılmış olan Buldan Baraj Gölü ilçe sınırları
içinde kalır. Süleymâniye Yaylasında bir krater
gölü vardır.
Ekonomisi tarım ve dokumacılığa dayanır.
Başlıca tarım ürünleri buğday, arpa, pamuk ve
baklagillerdir. Bağcılık yaygındır. İlçe merkezi,
Buldan deresi vadisinde yer alır. Denizli’yi kuzeyden
İzmir’e bağlayan karayolu üzerindedir. İlçe
belediyesi 1854’te kurulmuştur.
Çal: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 39.260
olup, 4704’ü ilçe merkezinde 34.556’sı köylerde yaşamaktadır.
Merkez bucağına bağlı 30 köyü vardır.
İlçe toprakları dağlarla çevrili bir çöküntü alandan
meydana gelir. Doğusunda Büyük Çökelez Dağı,
kuzeyinde Bulkaz Dağı, güneydoğusunda Beşparmak
Dağı yer alır. İlçe topraklannı Büyük Menderes
Irmağı sular.
Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım
ürünleri buğday, pamuk ve tütündür. Bağcılık yaygın
olarak yapılır. Razaki türü üzümü meşhurdur.
Hayvancılık gelişmiş olup, en çok koyun beslenir.
İlçe merkezi, Büyük Çökelez Dağının eteğinde,
Büyük Menderes Vâdisine hâkim bir yerdedir.
Denizden yüksekliği 850 metredir. İlçe belediyesi
1868’de kurulmuştur. İlçede bir meyve suyu
fabrikası vardır.
Çameli: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
20.379 olup, 3043’ü ilçe merkezinde, 17.336’sı
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 25
köyü vardır. Yüzölçümü 738 km2 olup, nüfus yoğunluğu
28’dir. İlçe toprakları dağlıktır. Doğusunda
Elmadağ, güneyinde Boncuk Dağları yer
alır. Dağlardan kaynaklanan suları, Dalaman Çayı
toplar. Akarsu vâdilerinde küçük düzlükler vardır.
Dağlar ormanlarla kaplıdır.
Ekonomisi ormancılık ve hayvancılığa dayalıdır.
Elverişli arâziler az olduğundan tarım az yapılır. Köylerde halıcılık ve arıcılık yapılır. İlçede
orman ürünlerini işleyen şekerli ürünler îmâl eden
çeşitli atölyeler vardır. İlçe merkezi Elmadağ eteklerinde
yer alır. Eski ismi Karaman’dır. Belediyesi
1953’te kurulmuştur. Denizden 1125 m yüksekliktedir.
İl merkezine uzaklığı 1 1 2 kilometredir.
Çardak: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
11.818 olup, 3733’ü ilçe merkezinde 8085’i köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 7 köyü
vardır. İlçe toprakları genelde düzdür. Kuzeyinde
Beşparmak Dağı, güneyinde ise Eşeler Dağı
yer alır. Doğusunda bulunan Acıgölün bir kısmı
ilçe sınırları içinde kalır. İlçe topraklarını Aksu
Çayı sular.
Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım
ürünleri buğday, arpa, tütündür. Bağcılık yaygın
olarak yapılır. Hayvancılık gelişmiştir. En çok koyun,
kıl keçisi ve sığır beslenir. Acıgöl’ün sularından
sodyum sülfat elde edilir.
İlçe merkezi, Beşparmak Dağlarının güney
eteklerinde, Acıgöl’ün kenannda yer alır. İzmir-Eğridir
demiryolu ve Afyon-Denizli karayolu ilçeden
geçer. İl merkezine 58 km mesafededir. 1958’de ilçe
olan Çardak’ın belediyesi de aynı yıl kurulmuştur.
Çivril: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
61.441 olup, 11.445’i ilçe merkezinde, 49.996’sı
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 42,
Gümüşsü bucağına bağlı 7, Işıklı bucağına bağlı 12
köyü vardır. Yüzölçümü 1499 km2 olup, nüfus yoğunluğu
41’dir. İlçe topraklan etrafı dağlarla çevrili
çöküntü alanından meydana gelir. Batı ve kuzeyinde
Bulkaz Dağı, güney ve güneydoğusunda Beşparmak
Dağı, kuzeybatısında ise Akdağ yer alır. İlçe
topraklarını Işıklı, Dinar ve Küfü çayları sular.
Akarsular üzerinde sulama ve taşkınları önlemek
için yapılan Işıklı ve Küfü barajları vardır.
Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım
ürünleri buğday, arpa, şekerpancan olup, ayrıca az
miktarda haşhaş, pamuk ve susam yetiştirilir. Meyvecilik
yaygın olup, üzüm, elma ve şeftali üretimi
fazladır. Hayvancılık gelişmiştir. En çok koyunve sığır beslenir. Işıklı Baraj Gölünde tatlı su balıkçılığı
yapılır. Krom yatakları özel sektör tarafıdan
işlenir.
İlçe merkezi, Çivril Ovasının kuzey kenarında
yer alır. Denizden 975 m yüksekliktedir. Modem
bir ilçe olan Çivril, eski bir yerleşim merkezidir.
Hitit İmparatorluğuna bağlı Arvaza Krallığına
başşehirlik yapmıştır. Uşak-Denizli karayolu ilçeden
geçer. İzmir-Aydm-Burdur demiryoluna bir
hatla bağlanır. Belediyesi 1914’de kurulmuştur. İl
merkezine 96 km mesâfededir.
Güney: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
15.799 olup, 7333’ü ilçe merkezinde, 8466’sı köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 19 köyü
vardır. Yüzölçümü 534 km2 olup, nüfus yoğunluğu
30’dur. İlçe toprakları dalgalı düzlüklerden
meydana gelir. Büyük Menderes Irmağı ilçe
topraklarını sulayarak doğu-batı istikâmetinde
akar. İlçe sınırları içinde Büyük Menderes Irmağı
üzerinde sulama gâyeli bir baraj kurulmaktadır.
Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım
ürünleri buğday ve arpa olup, ayrıca az miktarda
soğan, patates, elma, armut ve pamuk yetiştirilir.
Bağcılık gelişmiş olup, üzüm üretimi oldukça fazladır.
Dokuma halı ve üzüm işleyen atölyeler başlıca
küçük sanâyi kuruluşlarıdır. İlçe topraklarında
zımpara taşı yatakları vardır.
İlçe merkezi, Büyük Menderes Irmağı kıyısındadır.
Denizden 850 m yüksekliktedir. İl merkezine
72 km mesafededir. 1948’de ilçe olan Güney’in
belediyesi 1880’de kurulmuştur.
Honaz: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
24.254 olup, 6333’ü ilçe merkezinde, 17.921’i köylerde
yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 18 köyü
vardır. Merkez ilçeye bağlı bucak iken, 9 Mayıs
1990’da 3644 sayılı kânunla ilçe oldu. İlçe
toprakları, kuzeyi düzlük olup, güneyi dağlık araziden
meydana gelir. Ekonomisi tarıma dayalıdır.
İlçe merkezi Honaz Dağı eteklerinde yer alır.
Kale: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
19.089 olup, 6950’si ilçe merkezinde, 12.139’u
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 23
köyü vardır. İlçe toprakları genelde dağlıktır. Dağlardan
kaynaklanan suları Akçay toplar. Bu akarsu
üzerinde Kemer Barajı kurulmuştur. Akçay kıyısında
Eskere Ovası yer alır.
Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım
ürünleri buğday, arpa, mısır ve nohuttur. Bağcılık
ve meyvecilik yaygındır. En çok elma ve şeftali yetiştirilir.
İlçe topraklarında linyit yatakları vardır.
Dokumacılık gelişmiştir. İlçe merkezi Tavas Ovasının
güney ucundaki bir tepe üzerinde kurulmuştur.
Denizden yüksekliği 1000 metredir. Gelişmemiş
küçük bir yerleşim merkezidir. İl merkezine
71 km mesâfededir. 1959’da ilçe olan Kale’nin
belediyesi 1899’da kurulmuştur.Sarayköy: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
32.890 olup, 15.481’i ilçe merkezinde 17.409’u
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 25
köyü vardır. İlçe topraklarının büyük bir kesimi
Büyük Menderes Ovasında yer alır. Güneybatısını
Akdağ engebelendirir. Dağlardan kaynaklanan
suları Büyük Menderes Irmağı toplar.
Ekonomisi tarım ve dokumacılığa dayanır.
Başlıca tarım ürünleri buğday, pamuk, arpa, soğan,
üzüm ve şeftali olup, aynca az miktarda patates, incir,
mısır, elma yetiştirilir. Dokuma atölyeleri başlıca
küçük sanâyi kuruluşlarıdır.
İlçe merkezi, Çürüksu’nun Büyük Menderes’e
karıştığı yerde bir tepe üzerinde kurulmuştur. İzmir-
Aydın-Denizli demiryolu ve karayolu ilçeden
geçer. İl merkezine 20 km mesâfededir. Denizli’nin
merkez ilçeden sonra nüfus bakımından en
büyük yerleşim merkezi Sarayköy’dür. İlçe belediyesi
1883’te kurulmuştur.
Ser inhisar: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
23.560 olup, 17.112’si ilçe merkezinde, 6448’i
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 4
köyü vardır. Acıpayam’a bağlı bucak merkezi iken,
19 Haziran 1987’de 3392 sayılı kanunla ilçe oldu.
Eski ismi Kızılhisar’dır. İlçe toprakları düzdür.
Kuzeyini Honaz Dağı engebelendirir. Acıpayam
Ovasının bir kısmı ilçe sınırları içinde kalır. Ekonomisi
tarıma ve hayvancılığa dayalıdır. İlçe merkezi
Honaz Dağı eteklerinde kurulmuştur. Denizli-
Acıpayam karayolu ilçeden geçer.
Tavas: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu
65.136 olup, 11.777’si ilçe merkezinde, 53.359’u
köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı
32, Kızılca bucağına bağlı 7 köyü vardır. Yüzölçümü
1691 km2 olup, nüfus yoğunluğu 39’dur. İlçe
toprakları orta yükseklikteki dalgalı düzlüklerden
meydana gelir. Kuzeyinde Akdağ, güney ve
doğusunda Gölgeli dağları, Orta kesiminde ise
Tavas Ovası yer alır. Akçay ve Yenidere ilçe topraklarını
sular.Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım
ürünleri buğday, arpa, nohut, şekerpancarı, üzüm,
elma, mercimek, soğan ve tütün olup, ayrıca az
miktarda haşhaş, mısır ve şeftali yetiştirilir. Hayvancılık
ve dokumacılık gelişmiştir. İlçe topraklarında
kireçtaşı ve mermer yatakları vardır.
İlçe merkezi, Tavas Ovasının doğu kesiminde
yer alır. Karacasu ve Muğla’yı Denizli’ye bağlayan
yollar ilçede kesişir. 1959’da ilçe olmuştur. İl merkezine
45 km mesâfededir. İlçe belediyesi 1877’de
kurulmuştur.
Târihî Eserler ve Turistik Yerleri
Denizli târihî ve turistik yerler bakımından çok
zengindir. Mesire yerleri yanında sağlığa çok faydalı
kaplıcaları ile turizm sektörü için çok müsâittir.
Denizli Kalesi: Osmanlı devrinde artık önemi
kalmadığı için ihmâl edilmiş ve yıkılmıştır. 1702
zelzelesinde 1 2 . 0 0 0 kişi ölürken kale de büyük
hasar görmüştür. Arap seyyahı İbn-i Battûtâ
1332’de Denizli’ye hayran kalmıştır. Yedi câmiden
bahseder.
Sultan Murad Câmii: Honaz ilçesindedir.
Kitâbesi yoktur. On beşinci asır mîmârî özelliğini
taşır. Küçük, kare plânlı ve tek kubbelidir. Günümüzde
harâbe hâlindedir.
Yazır Câmii: Acıpayam’ın Yazır köyündedir.
1801’de yapılmıştır. Ahşap tavan gül motifleri ile
süslüdür. Mîmârî ve süsleme bakımından çok değerlidir.
Savranşah Câmii: Çivril ilçesinin Savranşah
köyündedir. Kitâbesinde, 1802’de Ömer Ağa
tarafından yaptırıldığı bildirilmektedir. İç süslemeleri
arasında bir câmi motifi bulunur.
Yediler Türbesi: Denizli içindedir. İnanç
Beylerine âit 7 kabir bulunur. On üçüncü asır eseridir.
Yatağan Baba Türbesi: Baklan ilçesindedir.
Kitâbesi yoktur. On altıncı asır klasik Osmanlı
Türbe mîmârîsi tarzında yapılmıştır.
Akhan: Denizli-Eğridir arasında Goncalı köyündedir.
Sultan İzzeddîn İkinci Keykâvus yaptırmıştır. Taş işçiliği çok güzeldir. Beyaz mermer
levhalardan yapıldığı için Akhan denilmiştir. Gökpınar
(Emir Sultan) Çayı yanından geçer. Kervansarayda
yatılacak yerler, eşyâ deposu, ahır,
yem ve saman depoları, hamam, mescit, nalbant ve
semerci, koşum atölyesi vardır.
Çardakhan Kervansarayı: Çardak ilçesindedir.
1230’da yaptırılmıştır. Sultan hanlarının yalın
süslemesiz örneklerindendir. Günümüzde yıkık
bir hâldedir.
Ahmetli Köprüsü: Sarayköy’le Buldan arasında
Ahmetli köyü yakınındadır. Yapım târihi
belli değildir. Roma veya Selçuklu eseri olduğu
zannedilmektedir.
Eski Denizli Mezarlığı: Türklerin Denizli’yi
fethinden bu yana kullanılan bu mezarlık bir târih
hazînesidir. Bu mezarlıkta Denizli’yi fethederken
şehid olan Selçuklu Komutanı Mehmed Gâzi ile
Haçlılara karşı savaşta şehid olan Fatma Yıldız Hanımın
mermer kabirleri vardır.
Eski târihî eser ve harâbeler: Hierapolis:
Pamukkale yakınındadır. İyonların kaplıca şehridir.
Depremde yıkılmış, M.Ö. 1900 senesinde Bergama
Kralı Evmenes yeniden inşâ ettirmiştir. M.S.
1354’te depremde yeniden yıkılmış ve terk edilmiştir.
Tapmak, tiyatro, saray ve ev harabeler hâlen
ayaktadır.
Laodikela: Türklerin “Ladik” dedikleri bu
şehir, Diopolis ve Rhoas şehirlerinin harâbeleri
üzerine kurlmuştur. Şehir dâire şeklinde bir kale
içindedir. Üç giriş kapısı vardır. M.Ö. 3. asırda kurulmuştur.
Şehir harâbelerinde hamam ve tiyatro
kısmen sağlamdır. Denizli’ye 6 km mesâfededir.
Selokid soyundan Andtiokos Kralı Antiokos-
II bu şehri kurarak karısının ismini “Laodikela”
vermiştir. Bu şehir harâbelerinde gizli geçitler,büyük banyolar, pazar yeri (Agora), şehir kuzey ve
güney kapısı, şehir duvarları (sehler), su kaynağı,
tiyatro, mezarlar ve heykel müzesi ile öldürücü zehirli
gazların (pulutonium) bulunduğu yerler vardır.
Tripolis: Buldan’ın Yenice köyündedir. Harabeler
içinde şehir suları, kilise, su yolları, mezar
ve tiyatro hâlen bulunmaktadır.
Beyce Sultan Höyüğü: Târih öncesi çağa âit
yerleşim merkezidir. Çivril ilçesinin Menteşe köyü
yakınındadır. Burada Arzava Krallığına âit
eserler de bulunmuştur. Burada Bakırtaş (kalkolitik)
devrinden son tunç çağlarına kadar 40 kattan
meydana gelen kalıntılar bulunmuştur.
Panıukkale: Denizli’nin en çok turist çeken
yeridir. Turistik tesisleri mevcuttur. Pamukkale
Kaplıcasında “radon gazı” vardır. Bu su insanı
dinlendirici özelliğe sâhiptir. Bu suda hem banyo
edilebilir hem de içilebilir. 35°C sıcaklıkta ve lezzetlidir.
Topraktan fışkıran ve küçük bir göl meydana
getiren karbondioksitli ve kireçli sıcak su
derin kanallarla ovaya akar ve sonra soğur.
Pamukkale. dünyâda eşi bulunmayan bir tabiat
hâdisesidir. Binlerce seneden beri kireçli sıcak su
kaynaktan uzaklaşınca soğuyup katılaşmış ve katlar.
basamaklar hâlinde pamuktaşlarını (travertenleri)
meydana getirmiştir. Denizli’ye 20 km
uzaklıktadır. Az ilerisinde İyonların kaplıca şehri
olan “Hierapolis”in harâbeleri vardır. Dünyâda
bir benzeri bulunmayan Pamukkale aynı zamanda
şifâlı bir kaplıcadır. Damar, kalp, romatizma ve sinir
hastalığına iyi gelir.
Mesire yerleri: Orman içinde ve göl kenarlarında
çok güzel mesire yerleri vardır.
İncilipınar: Denizli’ye iki km uzaklıktadır.
Gökpınar: Denizli’ye 10 km uzaklıkta olup.
Acıpayam-Denizli arasındadır. Büyük çınar ağaçlarıyla
kaplıdır. Orman, göl ve akarsular bir aradadır.
Honaz ve Karcı dağlarının birleştiği vadidir.
Çamlık: Denizli yakınında 1000 kişinin dinleneceği
orman içi mesire yeridir.Güney Çağlayan: Güney ilçesinin 10 km
uzaklığında. 1 0 m yükseklikten akan bir çağlayandır.
Çevresi ağaçlık ve güzel manzaralıdır.
Diğer mesire yerleri ise, Kocapınar, Işıklı,
Gümüşsü, Evkara çamlığı. Hisar değirmenleri.
Alacain, Çambaşı. Kadılar. İğdır çamlığı. Gürpınar
ve Kestane Deresidir.
Kaplıcaları: Denizli ili şifâlı su kaynakları
bakımından oldukça zengindir. Fakat bunların çoğunda
tesis yoktur. Bazıları şunlardır:
Karahavıt Ilıcası: İl merkezine 25 km uzaklıktadır.
İçme kürleri sindirim sistemi hastalıklarına.
banyo kürleri ise astım, damar sertliği ve romatizma
rahatsızlıklarına iyi gelir.
Tekkeköv Kaplıcası: Sarayköy ilçesine 20
km uzaklıkta Tekkeköv yakınlarındadır. Oteli olan
bu kaplıcanın suyu romatizma, idrar yolları, deri
ve kadın hastalıklarına iyi gelir. Kaplıca yakınında
kükürtlü bir çamur da bulunmaktadır.
Ortakçı Ilıcası: Sarayköy ilçesi yakınlarındadır.
Ilıcanın yanında bir hamam ve otel bulunmaktadır.
İçme ve banyo kürleri sindirim sistemi
ve romatizma hastalıklarına faydalıdır.
Yenice Kaplıcası: Buldan ilçesine bağlı Yenice
köyü yakınlarındadır. İçme ve banyo kürleri
romatizma, kalp, damar sertliği, basur ve deri hastalıklarına
faydalıdır.