palatin

palatin (Latince palatinus), ortaçağ ve
hemen sonrasında birçok Avrupa ülkesinde
çeşitli resmî görevlilere verilen unvan. Roma’daki
Palatium Tepesinin adından türemiş
bir sözcüktür. Çeşitli Roma imparatorlarının
saraylarının bu tepe üstünde yer
alması, zamanla Batı dillerinde “saray”
karşılığında Palast (Almanca), palais (Fransızca)
ve palace (İngilizce) sözcüklerinin
ortaya çıkmasına yol açtı. “Saraya ilişkin”
anlamına gelen palatinus terimi de ilk başta
Roma imparatorunun sarayını koruyan görevliler
ve askerler için kullanılıyordu. I.
Constantinus döneminde (306-337) seferde
imparatorun yanında yer alan kıdemli savaş
birliğine de bu ad verildi.
Erken ortaçağda palatin teriminin Almancadaki
karşılığı olan Pfalz sözcüğü Germen
kavimlerinde çeşitli görevlilerin unvanında
yer alıyordu. Bunların en önemlisi Merovenj
ve Karolenj dönemlerinde (5-10. yy)
hükümdann maiyetindeki palatin kontuydu.
Palatin kontu, mehkemelerde yemin
etme ya da hüküm bildirme gibi olaylar
sırasında hükümdarı temsil eder, bunların
kayıtlarının tutulmasından sorumlu olurdu.
Başlangıçta kraliyet mahkemesindeki davaları
inceler ve hükümleri yerine getirirdi.
Daha sonra ise kraliyet mahkemesinden
ayrı bir kontluk mahkemesi oluştu ve palatin
kontuna belli karar yetkileri tanındı.
Palatin kontunun yargı yetkilerinden başka
saray işlerine ilişkin yönetim sorumlulukları
da vardı.
Sakson ve Sal hanedanlarından (919-1125)
gelen Germen kralları döneminde palatin
kontları, işlevleri açısından Karolenj döneminde
kralı taşrada temsil eden, ona ait
arazinin yönetiminden ve Saksonya, Bavyera,
özellikle de Lothringen (Lorraine) gibi
düklüklerde adaletin sağlanmasından sorumlu
olan mis si dominicV yi andıran bir
konuma geldi. Palatinlere ait bazı yetkiler
de düklük hanedanlarına, yerel ailelere ya
da İtalya’da olduğu gibi piskoposlara geçince,
10. yüzyıldan beri Aachen’daki kraliyet
sarayına bağlı olan Lothringen palatin kontu
Karolenj dönemi palatin kontunun gerçek
ardılı oldu. Bu makamın gelişmesiyle
oluşan Ren Pfalz (Palatine) Kontluğu (ya
da kısa biçimiyle Pfalz), İmparator I. Friedrich
(Barbarossa) döneminden (1152-90)
başlayarak büyük bir bölgesel güç haline
geldi. Palatin terimi 14. yüzyılda, imparator
IV. Karl’ın sarayda oluşturduğu palatin
kontları kurulu ile birlikte yeniden ortaya
çıktı, ama bu kurulun yargılama gücü
sınırlıydı ve yalnızca bazı onursal işlevleri
vardı.
İngiltere’de palatinlik terimi ortaçağda,
normalde krala ait olan yetkilere sahip
soylular ya da din adamları tarafından
yönetilen kontluklar için kullanıldı. Kuzey
Amerika’daki İngiliz kolonilerinde de benzer
palatinlikler vardı. 1632’de Maryland’de
Lord Baltimore’a, 1663’te de Carolina’daki
mülk sahiplerine palatin hakları tanındı.
Palatinus ve bundan türeyen sözcükler
Doğu Avrupa’da da bazı yüksek makamlar
için kullanıldı. Örneğin Polonya’da, bir
eyaletin krallığa bağlı özel askeri valisine
verilen wojewoda (voyvoda) unvanı bunlardan
biriydi.