budama

budama sanatı, canlı ağaç ve çalılann dekoratif biçimler verilerek kesilmesi. Budama sanatında genellikle kalın yapraklı ve kışın yapraklannı dökmeyen ağaç ve çalılar kullanılır. Bu işlem için en uygun bitkiler şimşir, servi ve porsukağacı ise de, biberiye, çobanpüskülü ve hanımeli gibi bitkilerle de başarılı sonuçlar alınmıştır. Budama sanatı­ nı Roma imparatoru Augustus’un bir arkadaşının keşfettiği söylenmekte ve İS 1. yüzyılda uygulandığı bilinmektedir. İlk örnekleri üzerine yeterli bilgi yoksa da, bu sanatın, kesip düzeltme, budama biçimlendirme gibi ağaçlar için gerekli işlemlerin uygulanmaya başlamasından uzun zaman sonra geliştiği sanılmaktadır. Bodur şimşir çitlerinin biçimlendirilmesi ve bahçenin gö­ rüntüsünü zenginleştirmek için şimşirlerin koni, sütun, kule biçimleri verilerek budanması herhalde bu sanatın ilk örneklerini oluşturmuştur. Budama sanatının böyle mimari anlamda kullanımı, giderek iyice betimleyici bir biçime bürünmüş, çalılara gemi, avcı, av köpeği gibi biçimler verilmiştir. Taş heykelin ucuz olduğu ya da masraftan kaçınılmadığı yerlerde budama sanatının uygulanması her zaman sınırlı olmuştur. En iyi örnekleri İtalya ve Fransa’daki saray bahçelerinde değil, uygun bitki ve ağaçlann yetiştiği ve taş işçiliğinin pahalı olduğu Ingiltere ve Felemenk’te görülür. Bu moda, 17. yüzyılın sonlannda ve 18. yüzyılda İngiltere’de doruğa ulaşmış, ama doğal bahçe (bak. İngiliz bahçesi) uygulamasının yaygınlaşmasıyla ortadan kalkmıştır. Budama sanatının ürünleri kalıcı değildir. Birkaç yüzyıl öncesinden günümüze ulaşmış örnekler varsa da, budanmış bitkilerin ve ağaçların çoğu özgün olmayıp sonradan aynen yeniden yetiştirilmiştir. Budapeşte, Macaristan’ın başkenti, Pest S Peşte) ilinin (megye) ve Buda ilçesinin jûrâs) yönetim merkezi. Orta Macaristan’ m kuzeyinde, Tuna Irmağı üzerindedir. Irmağın sağ (batı) kıyısındaki Buda, sol (doğu) kıyısındaki Peşte ve Buda’nın kuzeyindeki Öbuda (Eski Buda) kentlerinin 1873’te birleşmesiyle Budapeşte adını almış­ tır. Peşte ili sınırlan içinde yer alan Budapeşte kenti özel il statüsündedir. Berlin’den sonra Orta Avrupa’nın ikinci büyük kentidir. İÖ 3. binden bu yana sürekli yerleşilen bir alanda kurulu olan kentte bugün Macaristan nüfusunun beşte biri yaşamaktadır. Yüzölçümü 525 km2; nüfusu (1986 tah.) 2.080.000’dir. Doğal yapı. Budapeşte, Karpat Havzasının ortasında, Transtuna’nın kuzey tepelerini Büyük Macaristan Ovasına bağlayan tarihsel yolun üzerinde yer alır. Kentin kuruldu­ ğu yerde Tuna’nın ortasındaki adacıklar, ırmağın bu noktada her zaman yürünerek geçilebilmesine olanak vermiştir. Buda’nın yüksek taraçalar ve Buda Tepeleri üstünde yer almasına karşılık, Peşte düz ve geniş Peşte Ovasında kuruludur. Budapeşte’de Büyük Macaristan Ovasının sert kara iklimi ile Transtuna’nın bol yağışlı iklimi arasında bir geçiş iklimi egemendir. Temmuz ortalaması 22° C, ocak ortalaması -1°C, yıllık ortalama sıcaklık ise ll°C ’dir. Kent yılda ortalama 600 mm yağış ahr. Karlı geçen kış aylarında sıcaklık -15° C’nin altına düşer. 19. yüzyılda Tuna’nın akışının düzenlenmesiyle, Peşte Ovasına büyük zararlar veren taşkınlann önüne geçilmiştir. Tuna’nın kirliliği günümüzde ciddi boyutlara ulaşmış­ tır. Yüksekteki Buda için söz konusu olmayan hava kirliliği, düzlükteki Peşte için büyük bir sorundur. Genel görünüm. Ortaçağ kenti Buda’dan günümüze parke yollar ve Gotik evler kalmıştır. 18. yüzyıl sonlanna değin Peşte küçük bir yerleşimken, bu dönemde bir nüfus patlamasıyla Buda’yı geride bırakmıştır. Günümüzde nüfus kentin iki yakası arasında daha dengeli biçimde dağılmıştır. Kentte çok sayıda eski yapı ve anıt vardır. Buda’mn başlıca tepeleri Kale Tepesi fVârhegy), Gelldrt, Jânos ve Gül Tepesi’dir (Rözsadomb). Bu tepeler ağaçlarla kaplı­ dır. Denizden 168 m yükseklikteki Kale Tepesinde Kraliyet Sarayı olarak da bilinen Buda Kalesi vardır. Bugün Budapeşte Tarih Müzesi, Ulusal Szech€nyi Kütüphanesi ve Macar Ulusal Galerisi bu yapı içinde yer alır. Kale Tepesinin güneyindeki 235 m yükseklikteki Gellört Tepesinde, 1945’te Sovyet birliklerinin kenti Nazi işgalinden kurtarışı­ nın anısına dikilmiş Özgürlük Anıtı bulunmaktadır. Tepede aynca, içinde bir otel, lokanta ve müze de bulunan eski kale vardır. Denizden 520 m yükseklikteki Jânos Tepesinin, telesiyejle kolaylıkla ulaşılan doru­ ğunda bulunan manzara kulesinden bütün Budapeşte görülür. Kale Tepesinin kuzeyindeki Gül Tepesi Budapeşte’nin en gözde konut alanıdır. Gül Tepesinin karşısında, otel ve yüzme havuzlanyla 1,5 km uzunluğunda bir park olan Margit Adası yer ahr. Peşte’de, Margit Adasının karşısında, Londra’daki Parlamento Binası’ndan esinlenilerek yapılan Yeni-Gotik üsluptaki Parlamento Binası’mn (tamamlanması 1904) yanında, yalın görünüşlü modern bir yapı olan Macar Sosyalist İşçi Partisi’nin merkezi bulunur. Kıyıda aynca Yeni-Rönesans üslubundaki Macar Bilimler Akademisi ve iki büyük otel vardır. Tuna’nm, kentin kuzeyindeki kıyıları boyunca işçi sendikalannın yaptırdığı dinlenme tesisleri bulunmaktadır. Peşte’nin en hareketli yeri, devlet dairelerinin, Eötvös Lorând Üniversitesi’nin (1635) bir bölümünün ve mağazalann yer aldığı Belvâros’tur (İç Kent). Belvâros’ta eski kent surlarının kalıntılan vardır. Vâci Caddesi kentin en gözde alışveriş merkezidir. Peşte’nin ortaçağdan kalma en eski kilisesi olan ve 18. yüzyılda Barok üslupta yeniden inşa edilen Belvâros Bölge Kilisesi de buradadır. Belvâros’un hemen dışında, Macar milliyetçiliğinin simgesi olan Aziz Istvân Tacı’nın sergilendiği Macar Ulusal Müzesi bulunmaktadır. Peşte’nin ana caddeleri Belvâros’un çevresinde iç içe yanm daireler oluşturur. En büyük cadde Tuna’nın bir kolunun kurutulmuş yatağı üzerindeki Büyük Bulvar’dır (Nagykörût). Bakanlıkların ve devlet dairelerinin çoğu Belvâros’un kuzeyindedir. Peşte’deki 19. yüzyıl yapıları arasında Aziz Istvân Bazilikası, Devlet Opera Binası, Ulusal Tiyatro ve Franz Liszt Müzik Akademisi Konser Salonu sayılabilir. Peşte’nin merkeziyle kent parkı Vârosliget arasında Andrâssy (bugün NĞpköztârsasâg [Halk Demokrasisi]) Caddesi uzanır. Birçok Macar kralının ve ulusal önderin heykellerinin bulunduğu Binyıl Anıtı da Vârosliget’tedir. Yakınlarda, başta Budapeşte Güzel Sanatlar Müzesi olmak üzere birçok müze, Budapeşte Hayvanat Bahçesi, kent sirki ve bir lunapark vardır. Tuna’nın yatağındaki bir çatlak, birçok kaynarca ve ılıcanın kaynağıdır. Buradan çıkan radyumlu suların ısısı 17 °C ile 74°C arasında değişir. Roma döneminden bu yana bilinip kullanılan şifalı sulann ırmak yüzeyine ulaştığı yerlerde kurulmuş kaplı- 59 Budapeşte çalar arasında GellĞrt, Rudas, Lukâcs ve Szechenyi sayılabilir. Buda ile Peşte, altı karayolu köprüsü, iki demiryolu köprüsü ve doğu-batı metrosunun geçtiği bir tünelle birbirlerine bağlanır. Almanların II. Dünya Savaşı sonunda kenti terk ederken yıktıkları bu köprüler, savaş­ tan sonra yeniden yapılmıştır. Nüfus. Macaristan’ın en büyük kenti olan Budapeşte, ülkenin ikinci büyük kentinden 10 kat daha büyüktür. 1840’larda 100 bin olan ve 1918’de 1 milyona ulaşan kent nüfusunun artış hızı, örneğin Londra’nın aynı dönemdeki nüfus artışından kat kat fazladır. Doğumların ölümlerden az olduğu kentte nüfusun bu kadar artmasının nedeni, köy ve kasabalardan Budapeşte’ye olan sürekli göçtür. Ama 20. yüzyıl sonlannda nüfus artış hızı yavaşlamış ve nüfus kent merkezinden çevre yerleşimlere kaymaya başlamıştır. Her zaman karşıtlıklan içinde banndırmış olan Budapeşte’nin kent merkezinde bir zamanlar aristokratlann saraylan, dış mahallelerdeyse gecekondular vardı. II. Dünya Savaşı’ndan sonra bu karşıtlıklar giderilmişse de, konut darlığı önemli bir sorun olmayı sürdürmektedir. Bugün yalnızca Macarcanın konuşulduğu başkentin, son derece farklı etnik kökenlerden gelen halklarla zenginleşmiş bir tarihi vardır. Buda geçmişte, Almanlar, daha sonra da Alman ve Macarlarca Budapeşte Kent Merkezi Budapeşte 60 yönetildi. 19. yüzyıl başında Peşte’nin yönetimi Almanların elinde, gemicilik Sırpların denetimindeydi. Tüccarlar ise çoğunlukla Yunanlı ve başka Balkan halklarından olu­ şuyordu. Batıdan gelen Almanca konuşan sanayi işçilerinin yanı sıra, doğudan gelen çok sayıda Yahudi de kente yerleşmişti. 1900’de Budapeşte nüfusunun dörtte biri Yahudiydi. II. Dünya Savaşı’nda kentin Yahudi toplumunun büyük bölümü yok oldu. Günümüzde Budapeşte kültürel açı­ dan bütünleşmiş bir kent, görünümündedir. Ekonomi. Erken dönemlerden bu yana ülke ekonomisinin merkezi olarak gelişen Buda, bütün yolların kesişme noktası ve tanınmış bir pazar yeriydi. 19. yüzyılda ise ticaret etkinlikleri Peşte’ye kaydı. Peşteli Aziz Istvân Bazilikası’ndan Budapeşte’nin görünümü Peggy Kahana * Peter Arnold. Inc. tüccarlar Macaristan’ın tarım ürünlerine dayalı ticaretini ellerinde tutmakta, ve 1900’de sayıları 100’e ulaşan bankalar ülkedeki banka sermayesinin yüzde 60’ını denetlemekteydi. Peşte’nin Belvâros semti hâlâ bir ticaret merkezidir. Büyük bankalar, ülkedeki yabancı şirketlerin çoğu, devlet seyahat acentesi ve en iyi mağazalar Belvâros’tadır. Tüketiciye yönelik hizmetlerde dengeyi sağlamak amacıyla Öbuda, Lâgymânyos, Ujpest, Zuglö ve başka yerlerde de büyük alışveriş merkezleri kurulmuştur. 1968’de uygulanmaya başlayan ekonomik reformlar, perakende satış ve hizmet işletmelerinde özel girişime olanak sağlamıştır. Hem kamu sektörü, hem de özel sektör, gittikçe gelişen turizmden yararlanmıştır. 19. yüzyılın son çeyreğinde ne yerel doğal kaynaklan, ne de vasıflı işgücü bulunan Budapeşte, bir ticaret merkezi olmaktan ülkenin en önemli sanayi merkezine dönüş­ me sürecine girdi. Önceleri imalat, birkaç küçük fabrika dışında, hammadde işlenmesiyle sınırlıydı. Tuna kıyılarında büyük un fabrikaları inşa edildi. Temel metal işleme ve imalat işletmeleri, tanm aletleri ve cephane imalatı, gemi ve elektronik sanayileri bunlan izledi. Ülkenin sanayi üretiminin büyük bölümünü gerçekleştiren ve 1938’de toplam işçilerin beşte üçünü barındıran Budapeşte, bu konumuyla Macaristan’ın öbür kentlerinin gelişmesini de engellemiştir. Kentin Tuna üzerindeki konumunun ve sanayileşme başlamadan önce yapılan merkezî demiryollarının Budapeşte’nin bu duruma gelmesinde önemli katkısı olmuştur. Macanstan’m 1918’de topraklarının üçte ikisini kaybetmesi ve 1945’te merkezî planlamaya dayalı ekonominin kurulması, Budapeşte’yle ülkenin geri kalan kesimi arasındaki dengesiz ilişkiyi daha da artırmıştır. Bununla birlikte 1969’a gelindiğinde Budapeşte’nin ülkedeki toplam işgücünden aldığı pay yan yanya azalmıştı. Bugün Budapeş­ te’de istihdam edilen işçilerin yarıdan çoğu ağır sanayide, geri kalanı da hafif sanayi ve gıda sanayisinde çalışmaktadır. Budapeşte’nin hızla büyümesinde en önemli etken ulaşım olmuştur. Tuna üzerinde her zaman önemli bir kavşak noktası olan Budapeşte, Macaristan’a dağılan yollann merkezindedir. Ülkenin en büyük otobüs terminali Budapeşte’dedir. Macaristan’ın tek sivil havaalanı olan Ferihegy Uluslararası Havaalanı, Budapeşte’nin merkezinden 16 km uzaklıktadır. Csepel Szabadkikötö Havaalanı uluslararası kargo seferlerine açıktır. Uluslararası Tuna Komisyonu’nun merkezi Budapeşte’dedir. Kentin iki yakasını birbirine bağlayan köprüler arasında en eskisi ve en ünlüsü 1840’ta yapılan ve 19. yüzyıl Macar reformcusu Istvân Szechenyi’nin adını taşıyan Szechenyi Köprüsü’dür. 1866’da kurulan atlı tramvay sistemi 1887’de yerini elektrikli tramvaya bıraktı ve kısa bir süre içinde geniş bir şebeke oluşturuldu. II. Dünya Savaşı sonrasında tramvay ve otobüs kent içi ulaşımda yetersiz kaldı. Özel otomobil sayısının artmasıyla trafik sıkışıklığı sorunu başgösterdi, ama daha sonra iyi bir ulaşım ağı oluşturuldu. 1970’lerde kurulan metro sistemi, biri ırma­ ğın altından geçerek Buda’yı Peşte’ye bağ­ layan üç hatta çalışmaktadır. Temizliği, hızlılığı ve ucuzluğuyla Budapeşte metrosu kentin özelliklerindendir. Buda tepelerinin ağaçlık gezinti yerlerine kentten otobüs, dişli tren ya da telesiyejle kolaylıkla ulaşılabilir. Tepelerin arasında dolaşan Öncülerin