Demeter

Demeter, Eski Yunan dininde toprak ve
bereket tanrıçası. Kronos ile Rheia’nm kızı,
Zeus’un kız kardeşi ve eşidir. Adı “tahıl
ana” ya da “toprak ana” anlamına gelir.
Homeros destanlarında çok az sözü edilen
Demeter, Olymposlu tanrılar arasında sa-
Demeter’in İÖ 4. yüzyıl ortalarında yapılmış
heykeli; British Museum, Londra
British Museum, Londra
yılmaz. Yeraltı tanrısı Hades’in, Demeter’in
kızı Persephone’yi kaçırışının öyküsü çevresinde
gelişen efsanenin kökleri eskidir.
Demeter, Persephone’yi aramaya gider ve
yolculuğu sırasında, onu ağırlayan Eleusis
halkına gizlerini açıklar. Kızının kayboluşu
yüzünden kapıldığı üzüntünün, onu hasattan
uzaklaştırdığı ve kıtlığa yol açtığı söylenir.
Demeter’in Zeus’tan başka, Iasion adlı
Giritli bir ölümlüyle seviştiği ve ondan
Plutos’u (Zenginlik, yani topraktan gelen
bolluk) doğurduğu anlatılır.
Demeter ağırlıklı olarak bir tahıl tanrıçasıydı.
Bu nedenle İoulo adının (ioulos:
“tahıl demeti”) Demeter’i tahıl demetiyle
özdeşleştirdiği düşünülmüş ve bu ad, Demeter
kültünün kaynağında tahıl anaya tapınmanın
yattığı savının kanıtı olarak öne
sürülmüştür. Ama Demeter’in etki alanı
yalnızca tahılla sınırlı değildi; fasulye dışında
tüm bitkiler ve yeryüzünün bütün meyveleri
onunla ilişkiliydi. Bu geniş bağlamda
Demeter, Gaia’nın (Toprak) akrabasıydı ve
bazı sıfatları onunla paylaşırdı. Demeter
bazen de Rheia-Kybele ile özdeşleştirilirdi.
Demeter’in bir başka önemli yanı, yeraltı
dünyasına özgü bir tanrıça sayılmasıydı.
Örneğin Sparta’da ve özellikle Argolis’teki
Hermione’de Demeter bir khthonia (yer
tanrıçası) idi. Argolis’teki Khtonia şenliğinde
dört yaşlı kadın Demeter’e bir inek
kurban ederdi. Demeter’in Erinys (Öç Alıcı)
ve Melaina (Kara Kişi) sıfatları ise
Arkadia’ya özgüydü ve kişiliğinin karanlık
yönlerini vurguluyordu. Ayrıca sağlık, evlilik
ve doğum tanrıçası olarak bilinen Demeter’in
bazı siyasal ve etnik adları da vardı.
Delphoi Tapınağı’yla bağlantısı dolayısıyla
sonradan çok ün kazanan, Delphoi Amphiktyoniası’nın
(Delphoi Birliği) koruyucu
tanrıçası Amphiktyonis, Demeter’in öteki
adlarından en önemlisiydi. Demeter onuruna
düzenlenen tarım şenlikleri şunlardı: 1)
Poseidon (aralık) ayında düzenlenen Haloa
(/ıa/as’tan “harman yeri”) Atina’da başlar
ve Demeter’in ilk rahibi, tarımın mucidi
Triptolemos’un harman yeri Eleusis’te biterdi.
2) Mısır’ın filiz vermesi dolayısıyla
ilkbahar başlarında (Anthesterion), Eleusis’te,
Yeşerme Tanrıçası Demeter Khloi
(Yeşil) onuruna Khloia şenliği düzenlenirdi.
Bu şenlik, sonraları Thargelion ayının altıncı
gününde kefaret amacıyla gene aynı
tanrıça onuruna yapılan koç kurban etme
töreniyle karıştırılmamalıdır. 3) Toprağı
sürmeden önce düzenlenen Proirosia’da ise
verimli bir hasat için dua edilirdi. Bu
şenliğin Proarktouria olarak da adlandırılması,
Arktürüs yıldızının doğuşundan önce
yapıldığını gösterir. Şenliğin eylül ayı içinde
Eleusiş’te düzenlendiği sanılır. 4) Thalysia,
Kos (İstanköy) Adasında hasattan sonra
sonbaharda düzenlenen bir şükran şenliğiydi.
5) Mısır tanesinin bereketini artırmayı
amaçlayan Thesmophoria kadınlarca kutlanırdı.
6) Yaz ortasında kutlanan Skirophoria
ise bir dostluk şenliğiydi.
Demeter’in simgeleri (mısır koçanı, çiçek,
mısır ve her çeşit meyveyle dolu sepet)
toprak ve bereket tanrıçası olarak taşıdığı
kişilikle bağlantılıydı. Demeter’in gözde
hayvanı domuzdu; bir khthonia olduğu için
yanında hep bir yılan bulunurdu. Eski
Yunan resimlerinde genellikle Hera’ya benzerdi,
ama daha anaç ve yumuşak bir
anlatımı vardı; ayrıca Demeter figürleri
daha geniş ve dolgundu. Bazen ejderhaların
ya da atların çektiği bir arabayı sürerken,
bazen yürürken, bazen de bir taht üstünde
yalnız ya da kızıyla otururken betimlenirdi.
Romalılar Demeter’i Ceres(*) ile özdeşleştirdiler.