İRLANDA
İrlanda’nın bir tezatlar ülkesi olduğunu söylemek yanlış olmaz. VT.-VII. yy’larda Latin kültürünü Barbar Batı’ya yayan misyonerler İrlanda’dan, Avrupa’nın bu uç noktasından yola çıktılar. Dikkate değer bir fizikî birliğe sahip olan İrlanda bitmek bilmeyen dinî ve siyasî çatışmalarla bölündü. Topraklarına ve geleneklerine çok bağlı olan İrlandalılar ülkelerinden uzakta yaşamaya devam ettiler. Joyce ve Beckett gibi İrlandalı yazarlar ancak İrlanda’dan kaçtıktan sonra ülkelerini en iyi şekilde anlatabilmişlerdir..
FİZİKÎ COĞRAFYA
İrlanda Avrupa kıtasından kopmuş bir kara parçasıdır. Ülkenin büyük bir kısmı ovalıktır. Yüksekliği 150 m’den daha az olan bu ovaların altı Karbonifer devrine ait kireçtaşlarından oluşmuştur. Toprağın üstü ise Pleyistosen devrinin buzul çağında meydana gelmiş buzultaşlarla kaplıdır. Bazı yerlerde bu-zultaşlar jeolojik oluşumu biçimlendirmiştir; mesela Mid-land’da veya Orta İrlanda’da çakıl, kum gibi kırıntılı maddelerden oluşmuş kıvrımların (eskerler) veya Clew Bay’dan başlayarak ülkenin batısına kadar adayı bir baştan bir başa kateden yüzlerce küçük elips biçimindeki tepenin (drumlinler) oluşmasına sebep olmuştur.
Yüzey şekilleri ve toprak yapısı
Orta ova, en eskileri Kuzey’de ve Batı’da bulunan, Kambriyen ve Prekambriyen devirlerine ait kesintili bir dağ kuşağıyla çevrilidir. Bunlar İrlanda’dan başlayarak, İskoçya’dan geçip İskandinavya’ya kadar uzanan bir dağ zincirinin kalıntılarıdır. Kuvarsit kayaçları, Do-negal’deki (Dun Na Ngall) Errigal Dağı (752 m) ve Muckish Dağı (67 0 m), Mayo’daki Croagh Patrick Dağı (765 m) ile Galway konduğundaki Twelve Bens Dağı gibi engebeli dağlık alanlar oluşturmaktadır. Eski buzul tabakası yamaçları aşındırmış ve nehir yatakları açmıştır. Deniz sularının bu nehir vadilerini basmasıyla da Mayo’daki Killary Harbour körfezi gibi fiyortlar meydana gelmiştir.
İrlanda’nın güneyinde Karbonifer dönemine ait kireçtaşı ve şist vadileriyle birbirinden ayrılmış, Devoniyen devrine ait birbirine paralel bir dizi kumtaşı kıvrımları Orta Avrupa ile İngiltere’nin Hersinyen devri yapılarının bir uzantısıdır. Bu tepeler batıya doğru gidildikçe daha da yükselmekte ve ülkenin en yüksek dağı olan Carrantuohill’de (1041 m) doruk noktasına ulaşmaktadır. Doğal güzellikleriyle ünlü Killarney gölleri de bu bölgede bulunmaktadır. Yakın bir zamanda meydana gelen bir jeolojik çökme sonucu
İRLANDA CUMHURİYETİ
Poblachi na h’Eireartn [Gaelce]
Rebuplic ofîreland [İngilizce]
Uluslararası kod: ÎRL Yüzölçümü: 70 285 km Nüfus: 3 620 000 kişi [1996]
Nüfus yoğunluğu: 51 kişi/km
Başkent: Dublin (526 000 nüf.; çev. 921 000 nüf.) [1991]
Resmî diller: îrlandaca (Gaelce), İngilizce
Dinler: Katolik % 93,1, İrlanda Anglikan Kilisesi % 2,8, Presb
% 4 [1981]
Millî bayram: 17 mart (Aziz Patrick)
Para birimi: İrlanda lirası (ÎEP) [1 İrlanda lirası: 100 yeni peni’
Hükümet ve yönetim Anayasa: aralık 1937’de yürürlüğe giren ve 1949 ile 1973 yılla: zı değişikliklere uğrayan anayasa devleti çok partili parlament le yönetilen bir Cumhuriyet olarak tanımlamaktadır. Kurumlar: genel seçimle 7 yıllık bir süre için seçilen ve devî olan Cumhurbaşkanı; Temsilciler meclisine karşı sorumlu ol; metin başı başbakan; genel seçimle 5 yıllık bir süre için seçileı çiler meclisi (.Dail Eireann, 166 üye) ile yüksek meclis yani Se (Scamd, ll7i başbakan tarafından atanan, 43’ü de değişik sosy; gruplannın temsilcileri olan 60 üye) meydana gelen bir Parlan Yönetim bölümleri: 4 eyalet ve 27 bölge konseyi.
Ekonomi
GSMH: 57,85 milyar dolar [1996]
GSMH/kişi: 15 982 dolar [1996]
İthalat: 14 683 milyon dolar [1996] îhracat: 19 804 milyon dolar [1996]
Eğitim ve sağlık Okuryazarlık oram: yetişkin nüfusun % 95’i [1995] Ortalama ömür: kadın 76,9, erkek 71,5 Çocuk ölüm oram: %o 7 [1996] deniz, vadilerin alçak kısımlarına girmiş ve birçok doj sahip ve son derece girintili bir kıyı şeridinin meydana sebep olmuştur.
İrlanda’nın güney doğusunda Devoniyen devrine ai Wexford ve Wicklow topraklarından kuzeydoğuya doj Körfezi’nin güney kıyılarına kadar 129 km’lik bir bölg mış olan vadilerle kaplı yüksek alanlar oluşturmaktadı sek alanların doğu yamaçlarında derin Glendalough vı lure buzul vadileri bulunmaktadır.
Akarsular
Ülkenin orta bölgesindeki ovaların çoğu Shannon ne. dan sulanmaktadır: 370 km uzunluğundaki Shannon bir kısmı seyre elverişlidir. Eğiminin çok yavaş azalma; le nehir yer yer genişleyerek özellikle Ioughs Ailen, R( gibi birçok göle akar. Limerick’in birkaç kilometre Shannon’un ivintileri hızla deniz seviyesine kadar ine rik enerjisi elde etmekte kullanılır.
İklim
İrlanda ılıman bir deniz iklimine sahiptir. Temm elde edilen sıcaklıklar güneyde 16 °C ile kuzeyde 14 da değişir. Kışları nispeten yumuşak geçer ve sıc; ayında Valentia’da 7 DC ve kuzeydoğuda 4 °C olur. I kim olan ve Atlantik Okyanusu’nu geçerken nemle batı rüzgârları batıdaki dağlara ulaştığında şiddeti (1 524-2 540 mm) sebep olur. Ülkenin yaklaşık yüz< da ortalama 762 ila 1 270 mm arasında yağış alır. Kıj ten daha kurak bir iklime sahiptir: mesela Dublin’e lık yağış miktarı yalnızca 711 mm’dir. Yağışlara geli har sonunda asgari yağışın, ağustos ve aralık ayların mi yağışın düştüğü görülür.
Flora ve fauna
İrlanda’da çok az doğal bitki örtüsü kalmıştır. Tu funda, karayosunu, eğreltiotu gibi bitkiler yetişmekte aralarında centiyan (kızılkantaron) gibi bitkilerin de Kuzey Alp florasına Clare bölgesinin kireçtaşlı tepeler mak mümkündür. Ülkenin güney batısında da Akdej bitki örtüsü yetişmektedir. İrlanda’da en çok rastlanaı geyik, ağaç sansarı, tilki, porsuk, sincap ve tavşandır, larıda kıyı boyunca koloniler halinde yaşamaktadır.
Muiredaghhaçı. (Monasterboice, X.yy), Kelt Avrupa sanatının en değerli örneklerinden biridir.
İÇİNDEKİLER
FİZİKÎ COĞRAFYA BEŞERİ VE İKTİSADÎ COĞRAFYA TARİH
KÜLTÜR VE MEDENİYET
Dublin, ülkenin doğusunda, Liffey Nehri üzerinde yer alır ve Avrupa’nın en güzel şehirlerinden biridir.
Cork (127 092 nüfus) ve özellikle de liman şehri olması sebebiyle ülkenin toplam nüfusunun dörtte birini barındıran başkent Dublin (çevresindeki yerleşim yerleriyle birlikte 921 000 nüfus) dışında İrlanda şehirleri çok küçük merkezlerdir. Nüfusun önemli bir kısmı 1 500 kişiden daha az kişinin oturduğu yerlerde yaşamaktadır. Şehirleşme oranı en fazla olan bölgeler güneyde ve doğuda yer almaktadır: bu bölgelerde nüfus artarken diğer bütün bölgelerde nüfus yoğunluğu azalmaktadır. Köyden şehre göç ülkenin batısının uç nokta-lannda ve lough Ailen yakınındaki Leitrim ve Roscommon bölgelerinde ciddî bir nüfus azalmasına sebep olmuştur.
Danguaire şatosu (Gahvay bölgesi).
‘ ^fempbeltown
^-Pt^trush
, : D //’ j * Londonderry / ,
^ ?cn \ I
_ V. _y~Sawei(S r Ball^mertaf £ Ujfrie
—-■ < – u < paıfıckferdtıs j
XVr’’\t)onaghâdee Bangor ‘
^Ne^townards
Malın Burnu:’
v
“S” Carridoaagh
Metre 1 000 500 200 00 200 2 000
. ÖrâjMOTfltei- r\ ı
V rf’f/fyie *Col£raınwV ]
•Gwe^d|e • l^avady^^allyr^ney^
. ^-1 U Sî »I ) ■, V \ ^
%
Bloody Burnu
75201
y
Gweebana KoyCr Loughros Morg-‘-
Ğlenttes.
Koyu .^vagfı ’h3
bur.
Ölçek: 12 625 000
Donegal Korleri • Bondorarr*_
^tafran İ) J
Casştı
‘feufler . îfirtdçs
a/,y»tKs
(sW
Ashbourrte
^ u Lamblay Adası Svvords
_*jb!in
Kıiiaia – Koyu
Shoo Koyu
Belmu^et t, ^
t ı: ^ , Bangof KdlaJa*
» / :■ r «6rns _ „
£-»- Ballına* –
Blacksod ? -■ TĞbetajrry.
ffoı/ı*. /v > ‘ConnGöiü- . ’*
^İW> ‘ Svnnford
^..^tJamck-on- ‘ ^ ’ ty Sû^ope^ re vS^annon* A^agh1 ‘ •Baıllıeborough
•CasUebaf10»™* .7 ^ Ardee- , ,
‘VIMPM Balytıaunis. ,,0as««eaoh) \‘, GranaS- ‘
«*• *. t^aromoms ,^allytm» i-on9fÖr^” _f ^Cast|epo|!ard* »»
Roscommon. ‘? •<fWho«ı«ı’^ ® A4lboy. <Navap”
AchıllAdâsf .;• Al^ııH Clare Adas/^
Inishturk r
Inıshbotin^
•Baaınrobç
Slyne Burnu:’
fi rr# , •. j Kıldara . yy eat^cm ,
o, ” ^°fL>’lse/ 4>
<3M/ -yo^’V r \\ 9?8’n^ «JO /
* – – v, X-V * ^ *Rathdn
^Ti’nafe^
■ t a. .Tıu ^ nyArWow
Poftumna VVoodfonl*
İrlanda
Denizi
»(At6eyteıx
■ i Cariovf
-Seariff» – * /p
* Ennıs — , .Ne«gh|
KjiOoe*. Baflrıa
/ ‘
OuiljV*
s Ca^tlecı^mer* St,
•Tsmplemgi j p ^ , Tulle** /’>.ShajJj^ ‘
• TfıurteB^^V, t ^KltKerfny ^ ^ ^ ’’@orey ^ .^Kıttenajla ; t … * Gahora Burnu
*£mtscwîhy
519|m
Pafles
Gfeen”
üllybbnion Lıstbwe1*
«Oashel * Tjjperary
. Caher on-suır v s jj-
JV* * « vi i ^
Ctonmel -• ! ,/j Walerîo«»-f^<
Kjknacthoma^’
CaÛan
3 Ca«fck on-Suır
New F
* Abbâyfeateı
. Wextorö Koyu
Wexford\
. »ilosslare f\ ft- * ®W*corrn«’ck JFranjpra.,- ” -Carnsore Burnu
DungaZan DH»»k adl
//B™ , / – 4
. Mrtö»islown
S’ Dingle . Kılömöy ^ v
Valentta ^ .vyata^s^
BEE1V ^«.^Bbmey ♦Cork
Sî»~
.-6ÂLLER
MlliOrd
c,^av^n.
Koyu
. ^ MCenm^ör J0*r
^ • Glengafift’ Bandon* -.
Castletojvft ^Baitry^ Kinsen..
Berel^^Ji-.-.Drlmoleague (-PK^Seâr âif ^ ‘-^Durrus Drımo,ea0ue *Clon^kîlty%
* SktbtSerefer/
-PSssage VVestV
pobh,
Corfc
Körfezi
ATLANTİK OKYANUSU
İERÎ VE İKTİSADÎ COĞRAFYA
ı’nın beşerî coğrafyasını tarihi olaylar belirlemiştir. Hıris-ıış Keltlerin yaşadığı ada V. yy’da Germen istilasından ancak XVI. ve XVII. yy’larda Ingiliz boyunduruğuna gir-aırtulamadı. Presbiteriyen dininden İngiliz ve özellikle bazı küçük işletmeciler Kuzeydoğu’ya (bugünkü Kuzey /erleştiler. Bunların soyundan gelenler, günümüzde Bir-llıkla bütünleşmeyi isteyen ve Ulster’deki Katolik azınlı-sini çekerek direnmesine sebep olan Protestan kitlenin ni oluşturmaktadır.
ıs
ı Avrupa’nın en az nüfuslu ülkelerinden biridir. Ülke XIX. ibaren önemli bir dışgöç olayıyla karşı karşıyadır. Gerçek-46’da yaşanan büyük kıtlıktan önce İrlanda’nın nüfusu bu-ifusun iki katı, yani 7 milyondu. Fakirliğin ve azgelişmişlisi ve sonucu olan göç bir patates hastalığına bağlı olarak gelen kıtlık sırasında iyice arttı; bugün Irlandalılar’ın yarı-zlasınm yaşadığı ABD’ye ve Büyük Britanya’nın batısına çler yaşandı. İrlanda’nın XX. yy’da, 1951 ile 1956 yılları Joruk noktasına ulaşan, günümüzde ise artık azalmaya baş-an kaybından en çok Ingiltere yararlandı. Ülke içinde yaşa-se kırsal alandan kente göç olayıydı. Şehir merkezleri bu iş-şma cevap verebilmek için yeterince gelişmemişti. Water->00 nüfus), Galway (57 095 nüfus), Limerick (52 042 nüfus),
t , Ennistymon MiHown Malbay
t^vmar^-
!.mrn .•
•ftyjes <
Rath>çaie t- b ^ (,Newcastle ,
West
Tratee ______
Brandon Koyp /p
^ _ Koyu*-. J Trâî«»^
irandonfl^ y . ı f
9S3tt/ş&/t’ C;,v„•-■-■’s: * » \ Newna*«t;V. SutjBvarıt
Ka2*. • K“d0’^er, ,JÎ
,f ,-pıngJe-‘ s , î^jllorgın ■<—C. r^1-‘ eiactarater ..to-MattoW” ^ Fermo^ı
Kıiöm^y – \ ^r„.nıj Dungarvan,
Dunmore
‘Cong -.Tuam f MullirŞ
• Headtorej ^
8 Caftra* Athlö|J©^ – #
# Clara
■ Tulİ9moıevJ5‘^na™nX^ /^^CtondaMn^jDun Uoshaire
v ■. v. *nrnirJi|^aH ^ – Mn’nn -” r. _
^begsP ^ ” V; _V-Cookstcwn , , .. , , {fi
MfflfAljfci-‘ Omşghv Neaghy E^fasf*
/&â^annon – j, ? * Irvineâtovm u Iğıâfn0\ tssİK’~~3.-ö X Enniskillen^j
Skjoen ^1 ‘ ^ . .
Colloonsı^ f,„ r.7a^gt-^i1j«rcastletılaıoısy^’N®Wr>&”
Gataasr.
mJİ .. . * Öranpore
ARAN Gafıvay Körfezi _ – • Lou^îfea
ln.EhmDre-_ A0ALAR| ^
Imshmaan- c; ı £J /((| Gon inısheer ,
VNDA
Önemli yerleşmeler Demiryolu Kanal veya suyolu
Yükselti veya derinlik
Başkentlerin altı çizili
‘OM \ “”fi?” ’ .
Clew Koyu
“i: Mwaetrea Masff
Wick!ow
ıthdrum
&
*■ Baltimore
Mızen bûL
Cleaescf.
Koyunculuk ve turba İşletmeciliği,
«yeşil» İrlanda’dan günümüze kalan iki faaliyet
TARIM
(1993)
Ürünler ve üretim
(milyon ton olarak)
arpa 1,10
buğday 0,53
buğday unu 0,16
et 0,96
pancar şekeri 0,24
patates 0,65
süt 5,31
şekerpancarı 1,55
tereyağı 0,14
yulaf 0,11 Hayvancılık
(milyon baş olarak)
büyükbaş 6,26
küçükbaş 6,12
domuz 1,42 Balıkçılık 285 000 ton
SANAYİ VE ENERJİ
(1993)
alçıtaşı 342 800 t
alümin 1 103 100 t
çimento 1 869 000 t
çinko (cevher) 193 700 t elektrik 16,40 MdkWh
kurşun (cevher) 45 000 t sentetik dokumalar 109 400 t
BAŞLICA İHRACAT ÜRÜNLERİ
(1993)
(yüzde olarak) gıda ürünleri 19,9
kimyevî ürünler 15,9
Sanayi ve taşıma 31,3
malzemeler:
Tarım
Yakın bir geçmişe kadar İrlanda tam anlamıyla bir tarım ülkesiydi. Günümüzdeyse tarım önemli bir faaliyet olmaya devam etmekle birlikte (ihracatın yüzde 20’si) işgücünün yalnızca çok küçük bir bölümü bu alanda faaliyet göstermektedir. Tipik bir İrlanda çiftliğinin yüzölçümü 250 ha’dan daha azdır. Ekilebilir alanların büyük bir kısmı otlak olarak kullanılmakta veya biçilecek otların yetiştirilmesine ayrılmaktadır. Genellikle kooperatifler tarafından desteklenen süt hayvancılığı Midlands’ın güneyinde ve kuzeyinde yaygındır. Sığırlar batıdaki küçük çiftliklerde yetiştirilir, kasaplık et elde etmek için ise doğuda semirtililer. Dağlık bölgelerde de koyun yetiştiriciliği yaygındır. Başlıca tarım ürünleri arpa (hayvan yemi) ve yulaf, buğday, patates ve şeker pancarıdır.
Nüfusun önemli bir bölümü de balıkçılıkla geçinir. Avlanan belli başlı balık türleri morina, mezgit, pisi, dil, ringa ve uskumrudur. Kayalık kıyılarda bol miktarda bulunan İstakoz, langust, midye ve deniz ürünleri Avrupa’da çok rahat pazar bulur. İrlanda hükümeti beş balıkçı limanının modernleştirilmesine yardım etme karan almıştır. Bunlar doğu kıyısındaki Howth, güneydeki Dunmore East ve batı kıyısındaki Castletown Bere, Gahvay ve Killybegs limanlandır. Su ürünü yetiştiriciliği de hızlı bir gelişme halindedir (1983’te 2501 Somon balığı yetiştiriliyordu, 1992’de bu miktar 11 000 t’a çıkmıştır).
Sanayi
İrlanda bira üretiminde ve dokumacılıkta çok eski bir geleneğe sahiptir. Ancak nüfusun çok az bir bölümü bu alanlarda çalışmaktadır. 1930’lu yıllarda, devlet yerel sanayii teşvik edici önlemler aldı ve ithal mallarına gümrük vergisi koydu. Fakat 1950’ye doğru bu pazarın doyma noktasına ulaşması yüzünden yaşanan gerileme hükümetin politikasını değiştirmesine sebep oldu. Hükümet ithalat yapmak isteyen yabancı sermayeye çağrıda bulundu ve yabancı firmaları İrlanda’da faaliyet göstermeye teşvik etti.
1959 yılında ihraç ve ithal edilecek malların gümrük vergisi alınmadan transit geçişlerini sağlamak amacıyla Shannon’da uluslararı havalimanının yakınında bir serbest bölge kuruldu. Onlarca firma binlerce çalışanıyla birlikte bölgeye yerleşti. Bir hükümet kuruluşu olan IDA (Industrial Development Authority / Sanayi Kalkınma İdaresi) sanayii geliştirmek ve yabancı sermayeyi ülkeye çekebilmek için çaba gösterdi. 1980’li yılların ortasında yıllık yüzde 12’lik bir büyüme hızına ulaşan sanayi üretimi (işgücünün yüzde 18’ini, ihracatın yüzde 80’ini ve GSMH’nin yüzde 35’ini sağlamaktadır) 90’lı yılların başından itibaren yüzde 5 civarında sabidendi. İşsizlik önemli boyutlarda (faal nüfusun yaklaşık yüzde 20’si) olduğu halde sanayi alanında çalışan kişi sayısı son on yıl içinde yüzde 8 oranında bir artış gösterdi. İrlanda’da elektrik üretim ve dağıtımı devlete ait bir şebeke tarafından yapılır. Elektrik genellikle fosil yakıtlardan elde edilir. 1980’li yılların sonundan itibaren özellikle doğal gaz üretiminin (evlerde kullanılan) artmasıyla birlikte ülkenin yabancı petrole olan bağımlılığı azaldı.
Taşımacılık
Dublin’den başlayarak ülkenin belli başlı şehirlerine kadar uzanan demiıyollanyla yolcu ve yük taşımacılığı yapılmaktadır. Ancak bugün karayoluyla yapılan taşımacılığın oram daha fazladır. Deniz ticaretinin üçte ikisinin gerçekleştirildiği Dublin en önemli deniz limanına sahiptir. Çok sayıdaki feribot İngiltere’yle İrlanda arasında sefer yaparken, bir feribot da Rosslare ile Le Havre (Avrupa) arasında direkt bir bağlantı sağlar. Uluslararası havalimanları Dublin, Cork ve Shannon’dadır. Hava taşımacılığı devlet tarafından özellikle de ulusal havacılık şirketi Aer Lingus tarafından yapılır.
TARİH
Keltler’in, yani Gaeller’in yaşadığı İrlanda MÖ IV. ma’nın fetih saldırılarına ve Germen istilalarına uğram tulmuştur. Daha sonra ulusal aziz ilan edilen Aziz Patri dan Hıristiyanlaştırılan İrlanda VI. ve VII. yy’larda bart rı yüzünden Latin dünyasıyla ilişkisi kesilen Batı toplu önemli merkezi haline geldi. İrlanda’nın bu altın çağı İ akımlarıyla (795) birden bire sona erdi ve bir kargaşa dc ladı. Bu dönem boyunca Keltler bir yandan Vikinglerle bir yandan da adada üstünlüğü ele geçirmek için kendi mücadele ediyorlardı. İskandinavyalIlar adanın doğ yerleştiler ve Dublin’i kurdular.
Ortaçağ
XII. yy’da bu kargaşa ortamından yararlanan anglo adaya girdiler. Papa IV. Adrianus ve Cashel Sinodu I fazla bağımsız olan İrlanda Kilisesi’nde bir reform yaf revlendirilen İngiltere kralı II. Henry bütün adaya hâ kabul ettirdi (Windsor antlaşması, 1175). Ancak Ingiliz yalnızca doğu bölümüne tam anlamıyla hâkimdiler. Bi hâkim olmaları ise ancak 1361 yılından sonra, III. Edv lu, Clarence dükünün Ulster krallığının varisiyle ev mümkün oldu.
İngiliz hâkimiyeti
1649’da Cromwell’in adaya çıkmasıyla birlikte, iki fazla sürecek olan baskı ve sefalet dönemi başladı, trl; topraklarının ellerinden alınarak büyük toprak sahipli giliz landlordlarına verilmesi de bu döneme rastlar, trla ğum oranının yüksek olması toprağın bölünmesiyle yordu; kıtlığın sebebi de buydu. Ayrıca katolik olan Irl< kamu sektöründe iş bulmaları imkânsızdı ve Anglikan bir ürün vergisi (aşar) ödemek zorundaydılar.
İngiltere kralı katolik II. James taraftarı olan ! 1690’da Boyne’da III. VVılliam’ı (Oranje’li) tutanlar mağlup edildiler. 1800 yılına kadar İrlanda kendi parlaı sahipti fakat bu parlamento Ingiltere parlamentosuna Irlandalılar’ın politik hakları olmadığı için yalnız İr oluşuyordu. Wolfe Tone’un «United lrishmen»lerinin İrlandalılar») 1798’deki ayaklanması başarısızlıkla soı iki yıl sonra Pitt Birleşme belgesini onaylatarak sözd son verdi. Birleşme belgesi daha önce 1707’de Ingilteı ya arasında da olduğu gibi iki krallığı tek bir devlet hal tiriyordu. Londra Parlamentosu’nda İrlanda’yı Protes sil ediyordu fakat bu asimilasyon politikası «İrlanda i halledemedi.
Özgürlüğe doğru
Irlandalılar’ın maruz kaldığı baskı rejimindeki ilk c landalı avukat O’Connell’in uzun ve sebatkâr mücade da 1829’da Özgürleşme Yasası’mn oylanarak kabul e Katoliklere uygulanan ayrımcı yasalar yürürlükten k landalılar seçme ve seçilme hakkı (bununla birlikte be gi ödeyene oy hakkı tanıyan seçim sistemi bütün yok lılar’ı bu haklardan mahrum bırakıyordu) ile kamu g çalışma hakkına kavuştular. O’Connell’in barışçı mü yerini alan 1848 ve 1858 devrimci harekederinin temi yılında yaşanan korkunç kıtlık yatmaktadır. Gizli bir İrlanda Cumhuriyeti Kardeşliği derneğinin üyesi Fen. giltere’de giriştiği suikastler İngiliz kamuoyunun diki Liberal başbakan Gladstone irlandalılar lehine olan 1869-1870 tarihlerinde meclisten geçirdi: bu yasalard İrlanda’daki Anglikan Kilisesi’nin resmi niteliğini orta yor ve Katoliklerin ödediği ürün vergisini iptal ediyı yasa ise trlandalı toprak kiracılarının İngiliz toprak s keyfi kararlan sonucu topraklarından atılmalarına ka venceler getiriyordu. Ancak İrlandalılar artık özerkli! le) ve toprak lortlarına ait toprakların toprak kiracılar mulaştırılmasım talep ediyorlardı. Parnell yönetimind lı milletvekilleri Parlamento’da engelleme politikası u muhalefet yaparken İrlanda ve Ingiltere’de de suikast] niyordu (1882-1885).
Nihayet Home Rule 1914’de kabul edildi, fakat uy konması savaş sonrasına ertelendi. Sinn Fein eylemle dü ve 1916 büyük Paskalya ayaklanmasını gerçekleş Connolly ve Roger Casement ayaklanmanın elebaşl; manda da kurbanlarıydı. Ocak 1919’da, Londra’dan raftan olan Sinn Fein seçimlerde kazandığı zaferden
İRLANDA
îğımsızlığım ilan etti, iki yıl süren gerilla hareketinin ar-aralık 1921 antlaşmasıyla Londra dominyon statüsünde-da devleti»ni tanıdı; fakat nüfusunun çoğunluğu Protes-Ulster, Birleşik Krallığa bağlı kaldı, ı üzerine Sinn Fein’da bölünmeler oldu: 1921’de elde edi-yle yetinen ılımlılar Commonwealth üyesi olmayı kabul , Sinn Fein’m Eamon De Valera yönetimindeki aşırı kanalsız bir İrlanda Cumhuriyeti için mücadelelerini sürdür-î’de De Valera’mn partisi Fianna Fail («Kader Askerleri») ntoda çoğunluğu elde ederek iktidara geldi. De Valera dile Birleşik Krallık bünyesi içinde egemen ve bağlı, bağım-Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan etti, ikinci Dünya Sasında İrlanda son jierece tarafsız bir tutum izledi. Ingiliz ilişkilerin kesilmesinin ardından 17 nisan 1949’da Cum-resmen ilan edildi.
uda Cumhuriyeti
.ın ikiye bölünmesi (birbirine karşı olan Katolik ve Protes-luluklarının bir arada yaşadığı Ulster’de durum daha da .ktir) İrlanda’daki siyasî hayatı etkileyen en önemli faktör-lî çatışma boyutlarım aşan bu anlaşmazlık Eire’de üsleri ı IRA’nm (İrlanda Cumhuriyet Ordusu) katoliklere silah :an kadro sağlayarak Ulster’e müdahale etmesiyle birlikte, k bir nesildir yeni bir döneme girdi. IRA Protestanlara, incisine ve askerine karşı şiddet eylemlerinde bulundu, ‘da merkezinde City’ye ve başbakanlığın bulunduğu soka-ır varan suikastler, kanlı baskınlar düzenledi; ayrıca, toplu evleri gibi eylemlere başvurdu. İngiliz güçleri de bu eylem-: bir biçimde bastırmaya çalıştı.
da 1973’te Avrupa Topluluğu’na katıldıktan sonra toplulu-ırdımlarından çok yararlandı. 1990’da Mary Robinson rbaşkanı seçildiğinde İrlanda Parlamentosu kasım 1992’de ekili seçimlerinden hemen önce Maastricht sözleşmesini dı. Bu seçimlerde büyük ilerleme kaydeden işçi Partisi (oy-iizde 19,3’ünü aldı) Fianna Fail partisi ile bir koalisyon hü-i kurdu ve bu koalisyon 1993’te İrlanda lirasını yüzde 10 da devalüe etmek zorunda kaldı.
vlet ve kurumlar
İtere ile imzalanan 1921 Andaşması’nı destekleyenler tara-kaleme alman bir Anayasa 1922’de William Cosgrave hü-:i döneminde yürürlüğe girdi, fakat De Valera’nın Cumhu-Partisi Ingiltere tahtına bağlılık yemini etmemek için Par-to’da yer almayı reddetti. 1937’de, De Valera tarafından hain yeni bir Anayasa kabul edildi.1948 yılında Fine Gael’ın rindenbiri olan John A. Costeile, De Valera’mn yerine geç-jylamaya sunduğu bir yasa sonucu İrlanda Commonvve-:n çıktı.
nda Cumhuriyeti parlamenter bir demokrasidir. Anaya-göre yürütme yetkisi olmayan Cumhurbaşkanı tüm seç-:r tarafından yedi yıl için seçilir.
nda’da 4 eski eyalet vardır: Leinster, Munster, Connacht ve :. İrlanda Cumhuriyeti bugün 27 bölge konseyine {County Us) (Tipperary İdarî sebeplerle ikiye ayrılmıştır). 4 il genel sine (County Boroughs), 7 il konseyine (Borougb Corf?oraticns), nt meclisine (District Councils) ve 28 belediyeye ‘IToh’ii Com-ns) bölünmüştür.
? Fail partisiyle 1932’de iktidara gelen Eamon De Valera lûyûk ayaklanmasına katılmış olan muharipleri denetlerken.
KÜLTÜR VE MEDENİYET
İrlanda’da ortaya çıkarılan Tunç çağına ait eserler arasında, yontulmuş taşlar ve ustaca süslenmiş ve genellikle altından yapılmış çok sayıdaki eşya (mücevherler, borular, ölü küllerinin saklandığı kavanozlar) dönemin İrlanda sanatını en iyi şekilde yansıtırlar.
Megolitik anıtlar olan Nevvgrange ve Sliathna-Calliaghe höyükleri yontulmuş çok güzel taş bloklarla çevrilidir; Nevvgran-ge’da diyagonal çizgilerle, şerit ve çemberlerle tamamlanmış sarmal süsler, gravürlerde en fazla kullanılan motiflerdir.
Hıristiyanlıktan önceki son iki üç yüzyıl boyunca İrlanda’ya art arda birçok Kelt akını olmuştur. La Tene (ikinci Demir çağı) denilen medeniyetin İrlanda’ya girişi de bu akınlardan birine rastlar. Bir yandan mezarlarda bulunan bronzdan kupa ve aynalar, üzeri altın kaplı gümüş fibulalar ve altın kolyeler, öte yandan çeşitli yerleşim yerlerinde bulunan aletler, silah kınları, çömlekler, paralar İrlanda’nın zengin sanat geleneğini göstermektedir. V. yy’da Hıristiyanlığın adaya girmesinden sonra da İrlanda Hıristiyan sanatı büyük oranda Kelt sanatının bu zenginliklerinden yararlanmıştır. Kelt mine sanatçılarının çok sık kullandığı birbirini kesmeyen sarmal çizgilerden meydana gelen motifler daha sonra VII. ve VIII. yy’lar Irlandalı süsleme sanatçıları tarafından da kullanılmıştır. İrlanda metal ve mine işlemeciliğinde (Ardagh kupası, Tara broşu VIII. yy) çok önemli bir yere sahipti.
Taş işleme sanatı
İlk küçük kiliseler genel modellere göre inşa edilmiştir. (Kerry konduğundaki Gallarus kilisesi, VI. veya VII. yy) ve en eski manastırlar da (Kerry konduğunun yakınında bir kayanın tepesinde yer alan Skellig Michael) bu ilk örneklere uygun yapılmıştır. VIII. yy’da inşa edilen Armagh, Kildare, Lismore ve Kells manastırlarından geriye çok az şey kalmıştır.
Yontularak yapılan monolitik Kelt haçları (high crosses) İrlanda sanatımn süsleme özelliklerim en iyi şekilde gözler önüne serer. En eski haçların yapımı VI. yy’a kadar uzanır. Ahenny, Kilkieran, Killamory, Kilrea haçları VIII. yy’da yapılmıştır. Daha sonraki dönemlerde yapılan en güzel Kelt haçları ise İrlanda’nın kuzeyinde yer almaktadır: Clonmacnoise’daki Kutsal Metinler haçı (904), Monasterboice’daki Muiredagh haçı (X. yy başı), Durrow haçı.
Edebiyat
İrlanda diliyle yazılmış çok sayıda eser vardır ve bunların başlangıcı VI. yy’a kadar uzanmaktadır. Bu eserlerin çoğu eski İrlanda dilindeki saga geleneğini sürdüren çok zengin bir sözlü geleneğe dayanır. Gael edebiyatı İngilizce’nin yaygınlaşmaya başladığı XVII. yy’a kadar canlılığını korumuştur. O tarihten sonra da Jonathan Swift’le birlikte gerçekçi ve satirik bir Ingiliz-Irlanda üslubu ortaya çıktı.
Sonraki dönemlerde de Oliver Goldsmith, Richard B.B. Sheridan, Oscar Wilde, James Joyce, George Bernard Shaw, SamuelBeckett gibi birçok Irlandalı yazar ve dramaturgun anglosakson kültürüne çok büyük etkisi olmuştur. National Theatre gibi ünlü Abbey Tiyat-rosu’nun gelişmesi de, İngilizce yazdıkları halde Gael geleneklerinden ve İrlanda kırsal hayatından esinlenen Lady Gregory, William Butler Yeats, Sean O’Casey, John Millington Synge, James Stephens ve diğer birçok dramaturgun eserleri sayesinde olmuştur. □
ÖNEMLİ ELYAZMALARI
Dikkate değer bir görünüşe sahip olan minyatür belki de İrlanda sanatının en orijinal ifade peklidir. Çoğu dinî kitap olan çok sayıdaki elyazması VIİ. yy’dan itibaren dikkat çekici bir tezhip anlayışını benimseyen keşişler tarafından tezhip edilmiştir (Aziz Columba-nus’un Cathach’ının süslemeii baş harfleri). Minyatürlerde ise sayısız geometrik şekil ile insan ve hayvan figürlerinin iç içe geçtiği girift süslemeler ön plana çıkmaktadır. Bu mavi, yeşil, alcın sarısı, turuncu kırmızısı kompozisyonların zenginliği Durrow Kitabı (VII. yy sonu), Lichfît&ld Kitabı (VIII. yy başı) ve Armagh Kitabı (IX. yy başı) gibi dinî kitaplarda açıkça görülmektedir; bu zenginlik ile Kells Kita-bz’nın (VIII. yy sonu, IX. yy başı; Trinity College. Dublin) Doğu etkisinin (İskit ve Kıptî) çekiciliğini taşjyan görkemli tezhipleri arasındaki ilişki de çok açıktır.
TOPLUM
Din. Bütün yurttaşların din ve vicdan özgürlüğü Anayasa tarafından garanti altına alınmıştır: nüfusun yüzde 93’ü Katoliktir.
Eğitim. Devletin finanse ettiği fakat değişik dinî toplulukların yönettiği okullarda 6 ila 15 yaşları arasında parasız ve zorunlu ilköğretim hizmeti verilmektedir. Ortaöğretim ise devlet tarafından finanse edilen özel okullarda ve genel e-ğitim veya uzmanlık eğitimi veren kamuya ait okullarda yapılmaktadır. Yüksek öğretim hizmet: de Limerick’teki Ulusal Enstitü ve ıkı üniversite tarafından verilmektedir !9r-9‘da kurulan İrlanda Ulusal Üniversitesinin Dublin’de. Cork’ta Ga*way’de ve Mayno-oth’ta kole’len vardır. Maynooth koleji aynı zamanda r:r papaz okuludur. Ünlü Trinity College de 1592’de kurulan Dublin Üniversitesine bağlıdır.
Sağlık. İrlanda mükemmel bir sağlık sistemine sahiptir. Yaklaşık 681 kişiye bir dck:;rr düşmektedir.
AYRICA BAKINIZ
► Ş.ANİP Ingiltere
► EM! Joyce (James)
► ib.ansl] Kelder ve Germenler
► [b-aMD Svvift (Jonathan)
Dublin’deki Trinity College’in
kütüphanesinde en eski Avrupa eserlerinden biri olan «Kel/s Kitabı»da bulunmaktadır.
