ve Uzay Bilimleri Sorularınızın Yanıtları
“ KUIPER UÇAN ” GÖZLEMEVİ
Dr. İ. Ethem DERMAN
NASA, sekiz yıl süren araştırma ve planlamadan sonra, 1975 yılında 4 motorlu bir 1-141 Lockheed nakliye uçağında birçok değişik-kler yaparak, çağdaş bir gözlemevi gibi kullan-laya başladı. Üzerinde SO santimetrelik bir te-sskobun bulunduğu bu ilginç uçan gözlemevini npmaktaki amaç, yerden 12 km. yükseklikte, lökcisimlerinden gjlen ve atmosferimizin bize ılaşmasına izin vermediği kırmızı ötesi ışınımla-ı incelemekti. Bu konuda öncülük etmiş ve bü-’ük emeği geçmiş Amerikalı bilim adaır.ı Gerard Kuiper onuruna, bu gözlemevi “Kuiper Uçan jözlemevi” olarak isimlendirildi. Her ne kadar jmaç, kırmızı ötesi gözlem yapmak ise de te-oskop ve yardımcı aletler, görsel ve morötesi jölgede gözlem yapmaya da duyarlıydılar.
1976 yılının 8 Nisan günü, Cornell Üniver-sltesi’ııden J. lElliot, E. Hunham ve C. Clıurch, Kuiper Uçan Gözlemevi ile çok sık olmayan bir
Burada da olayın şematik olarak nasıl oluştuğu görülmektedir. Yıldız, Mars-Yer uzaklığına göre çok uzakta olduğundan yalnızca onun doğrultusu ve ondan qelen ışınlar belirtilmiştir.
Bu sayımızda, size, gözlemevleri ve çalışmaları ile ilgili soruları da kısmen yanıtlamak amacıyla, ABD’li bilim adamlarının uğraşıp yapmayı başardıkları bir gözlemevini ve onun iki ilginç gözleminin öyküsünü anlatacağım. Bu gerçekten uçan bir gözlemeyiydi ve üzerinde yaklaşık bir metre çapında çok büyük bir teleskop taşıyordu-
astronomik olayı gözlemek ve kaydetmek için havalandılar. O gün Mars, Güneş’in karşı tarafından Dünya’mızdan hemen hemen en uzak noktasında bulunmaktaydı ve İkizler takımyıldızının beşinci parlak yıldızından (Epsilon Gemino-rum) biraz daha parlak gözüküyordu. Güneş yeni batmıştı. Mars ve yıldız, Batı’da ve alçakta asılı kalmıştı ve biraz sonra onlar da Güneş’i izleyerek batacaklardı. Fakat batıp yok olmadan cnce, Mars, Eps. Gem yıldızının önünden geçecek, onun ışığını birkaç dakika için kesecek, dolayısıyla onun görünmemesine neden olacaktı. Bu olay, Dünya üzerinde ancak belirli yerlerden gözlenebilirdi; fakat eğer uçan bir gözlemeviniz varsa, olayın gözlenebileceği yere uçarak gözleminizi yapabilirsiniz Saatte 800 km. hızla, tutulmanın başlayacağı konuma gelen Kuiper Uçan Gözlemevi’nin kanatlarının üzerinde ve pilot kabininin hemen arkasındaki kapak açılarak, büyük teleskop gökyüzüne yöneldi. Mars ve Eps. Gem yıldızının ışıkları, fotoelektrik bir dedektörle ölçülüyor ve bu ölçümler sabit hızla hareket eden kağıt üzerine bir kalemle kaydediliyordu. Denetim bölmesinde yıldız ve gezegenin görüntüleri, ayrıca bir TV ekranında bilim adamları tarafından izleniyordu. Uçan gözlemevi tutulma doğrultusu boyunca yol alırken, TV ekranında da yıldız, gezegene gittikçe yaklaşıyordu ve Mars birden yıldızın önüne geçti, iki görüntü birleşmiş, tek görüntü haline gelmişti. Yazıcıdaki kalem birden bire düştü; çünkü yıldızdan artık ışık gelmiyordu. Kalem, düştükten sonra yine düz çizmeye başlamıştı ve bu yalnızca gezegenin ışığına kar- I İrak personelinin ve bilim adam
larının gözü, kaydedici üzerine nerdeyse yapışmıştı. Birkaç dakika sonra, birdenbire kalem sıçradı ve tekrar geriye düştü. Kayıt üzerinde keskin bir tepe oluşturmuştu. Bu tepe çok şaşırtıcı idi; çünkü tutulma henüz bitmemişti. Kalem, hemen hemen yine düz bir çizgi çizmeye başladı, birkaç dakika daha sonra ise birdenbire yükseldi. Kalem, tutulma başlamadan önceki düzeyine gelmişti; yani yıldız Mars’ın arkasından çıkmıştı artık. Gerçekten, TV ekranı üzerinde de bu durum görülüyordu.
Fakat bu acayip tepe de neydi? Hemen yapılan ölçümler, onun tutulmanın tam ortasında olduğunu gösterdi. Bilim adamları merkezi bir parıldama gözlemişlerdi. Şimdiye dek hiçbir tutulma gözlemcisi böyle birşey görmemişti. Bunun anlamı gözlem yaptıkları konumun, tam yıldız ve gezegenin merkezlerinden geçmesi idi. Mars’ın atmosferi, yıldızın ışığını kırarak veya bükerek bir odak noktasında toplamıştı. Bu parıldamadan ve tutulmanın her iki ucundaki ısık değişiminin keskin oluşundan gökbilimcileri Mars atmosferinin yapısı ve kalınlığı konusunda önen-li bulgular eldş ettiler.
Mars-Eps, Sem örtülmesinden bir yıl sonra J. Elliot, Kuiper Uçan Gözlemevi ile Hint Okyanusu üzerinde uçuyordu. Bu kez gözlenecek olay da bir tutulma idi. Uranüs bir yıldızı örecekti. Elliot, gözlem sonunda bu gezegenin atmosferi olup olmadığı konusunda önemli bul-
gular elde edeceğini ümit ediyordu. Fal<4, y(nl şaşırtıcı bir olayla karşılaştı. 1
Yıldız, Uranüs’ün arkasına geçmo(|u|) 4I dakika önce, ışığı 7 saniye boyunca aniıjon sildi. Bu olayı izleyen 9 dakika içinde ı^ kez daha yok oldu. Bundan sonra, geri 30 dakika boyunca bir değişim olmadı, luıu|ma sırasındaki ışık kesilmesinden sonra; y>n| y||_ diz gezegeninin arkasından çıktıktan soııtü |)eş kez daha ışığında kesilme oldu. Bu bei|onm0 yen küçük tutulmaların nedeni neydi? fHş tane tutulmadan önce, beş tane tutulmadan sonri, bu on tutulma nasıl olmuştu?
Bilim adamları bu olayı, Uranüs’ün ga. türn gibi bir halkası olduğu şeklinde yorumladılar. Gerçekten, gezegenin beş halkan, var(), ve bu halkalar gezegenin fotoğrafı Çokl|j|ğ|ncje görülmüyordu; fakat bir yıldız tııtulmisı onu ortaya çıkarmıştı. Halkayı oluşturan P«(aCıklar çok siyah idi ve bunlar Güneş’in ışığını,,^ ^ yansıttıklarından fotoğrafta görülmüyor^ çün_ kü gezegenin yansıttığı ışık yanında, lyniunn ışığı çok sönük kalıyordu. Bu gözlem, SA^rn'(|en sonra kuşağa sahip ikinci bir gezentin 0|. duğıınu kanıtlamıştı.
Bugün kuşağı olan gezegen şayiamın üç 0|. duğunu biliyoruz. Çünkü 1S81 yılında 0«tqjn ve Öncü uzay araçlarının gönderdiği vorll>r’|n çg_ zümlenmesi sonucu, Jüpiter gezegonlnln (je eş. lek yöresinde halkaları olduğu bulunm^
Bu resimde Kuiper Uçan Gözlemevi mektedir. Pilot kabininin hemen arkasımln ıe yukarıdaki kapı, teleskobun bulunduğu bölm<ijn kapısıdır. Küçük resimde ise o bölme daim ty_ rıntılı olarak teleskopla birlikte görülmekin