aik Kayalar

Volkanik kayalar (5), derinlik E tayaları ve püskürük kayalar olmak ■zere ikiye ayrılır. Püskürük kayalar. yanardağların fırlattığı ve yeryüzü yüzeyinde lavlar halinde soğumuş kayalardır. Derinlik kayala-*1 ise, toprağın derinliklerinde taslaşmış olanlardır. Bir kayanın tanecik yada billur büyüklüğü, soğu-■ı hızına göre değişir. Büyük tanecikli kayalar, billurlara iki milimetreden büyük genişlik edinme zamanı veren ağır bir soğumanın sonucudurlar. Toprak kabuğunun çok altında bulundukları zaman, kayalar yavaş soğurlar. Bundan dolayı, derinlik kayalarının tanecikleri iridir.
Küçük tanecikli kayalar yeryüzü kabuğu üzerinde yada yakınında hızla soğumuş kayalardır. Püskürük kayaların çoğu küçük taneciklidir. Bu kayalardan bazıları billurların ortaya çıkmamasına ve camı andıran sert taşların oluşmasına TOİacar
Volkanik kayalar, içlerindeki silis (6) miktarına ve taneciklerinin büyüklüğüne göre sınıflandırılırlar. Kimyasal bileşim (4) ve özellikle silis miktarı, kayanın oluştuğu magmanın kökenine göre değişir. Mag-
ma, yeryüzü kabuğu altındaki kayaların bir bölümünün erimesinin yada kabuğun kendisinin kaya çevriminin bir bölümü olarak erimesinin sonucu olabilir Kabuktan kaynaklanan magmada, derinliklerden gelen magmadan daha fazla silis vardır ve bundan ötürü açık renkli kayaların oluşmasına yol açar. Kabuğun derinliklerinde oluşan magma ise. koyu renkli kayalar oluşturur.
Yeryüzü kabuğunun altındaki kayaların bir bölümünün erimesi, bazalt (küçük tanecikli püskürük lavlar), dolerit İorta boy tanecikli derinlik kayası) ve gabro (iri tanecikli derinlik kayası) (7) meydana getirir. Bazalt, okyanusların zeminini oluşturur ve İzlanda ile bazı anakarasal bölgelerde bol miktarda bulunur. Doleritlere, tortusal kaya katmanları arasında yada bunların içine sızmış olarak, yani dikey ve yatay durumlarda (5) rastlanır. Gabro, dolerit ve bazaltın kaynağı olan geniş katmanlar halindedir.
Daha önce yeryüzü kabuğu üzerinde tortu halinde bulunan kayaların erimesi, graniti (3) ve andeziti oluşturur. Granite, «batolit» diye adlandırılan geniş sızıntılar halinde rastlanır.
ayrıca bak:
88 Tortul ve başko-laşmış kayolar 16 Yanardağlar 82 Yeryüzünün mineralleri
Kaya çevrimi.
enerjiyi; kayaları dolaylı olarak tortu halinde ufalayan güneş
6) Volkanik kayalarda,
çeşitli miktarlarda mineraller bulunur.
Bu minerallerdeki silis (SİO)) kayanın asitliliğini belirler ve sınıflandırılmasını sağlar. Bu silis oranı, kayada bulunan mine-
ısısından [1 ] ve radyoaktiviteden kaynaklanarak volkan kayalarının oluşumuna ve
yeryüzü kabuğunun hareketlerine yolaçan yeryüzü içi ısısından 12] alır.
S| Volkanik kayaların birçok biçimleri vardır. Yanardağ tıkacı (1] düşey bir kanal biçimindedir. Bunun al-
tında, derinliklerde katılaşmış büyük bir kütle bulunur (2). Batolit [3]. tabanı belirsiz büyük bir gra-
nit kütlesidir. Lakolit [4.7J üstteki kayanın içine sokulmuş kubbe biçiminde bir kütledir. Duvarı andıran taş
damar [5] düşey bir kaya katmanıdır. Lo-polit ise fincan tabağı biçiminde bir kaya kütlesidir.
railerin tipini ve ora-nını da belirler. Kutuplanmış ışıkta incelenen kaya parçacıklarında, farklı renkleri olan değişik mineraller görülür. Böylece. minerallerin türleri sapta* nır ve kaya sınıflandırılır;
7) Derinlik kayaları:
Granitte [A] kayaya açık renk veren kuvars biçiminde serbest silis büyük miktarda bulunur. Kuvarsı daha az ve koyu renkli mineralleri fazla olduğu için Dioritin [B] rengi de koyumsudur. Olivin ve piroksin türünden olan bu koyu renkli minerallere gabroda (C] daha fazla rastlanır. Bundaki açık mineraller feldispat-lardır. Dunit’ te (D) ise, koyu renkli ferro magnezyum mineralleri vardır.
87
‘rureaı ve paşKancşıııış K.ayaıar
Yeryüzü kayaları üç çeşittir: volkanik kayalar (erimiş magmadan oluşur), tortul kayalar ve başkalaşmış kayalar. Tortul kayalar, Tortul kayalar, kimyasal maddelerden, organik maddelerden ve eski kayaların yıpranıp aşınması sonunda ortaya çıkan parçalardan; başkalaşmış kayalar ise, eski kayaların yüksek ısı ve basınç etkisinde kalması sonucunda oluşurlar.
Tortul kayalar üçe ayrılır (1). Bunların birincisi, kırıntı tortuldur ve eski kayaların kalıntılarından oluşur. İkincisi organiktir ve bitkilerle hayvanların kalıntılarından oluşur. Üçüncüsü ise, minerallerin ve tuzların suda çökelmesinin sonucudur ve kimyasaldır. Akarsula rın taşıdığı buzlar ve dalgalar, eski kayaları, iri parçalara, genişliçi ancak 1 tnilimetre olan kumlara ve çamuru oluşturan ve gözle görülemeyecek kadar küçük Darçacıklara böler. Bunların çoğu akarsular tarafından sürüklenir ve deltalara yada denizin derinliklerine ulaştırılır. Suyun sürükleyemeyeceği kadar büyük taşlar akarsu kaynaklarında yada kıyılarda kalır ve kaya toplu luklan oluştururlar. Kum, kıvı va kınlarına vada karaların deniz al tındaki uzantılarının üzerine çöker ve kumtaşları oluşturur. Ayrıca.
çöllerde de rüzgarın etkisiyle toplanır. Çamur ise, kil yada tortulu şist olacak biçimde kıyıdan uzak kesimlere sürüklenir.