YARIM YÜZYILLIK BİR GELİŞME
Yönetim alanında, önemli bir yenilenme, eyaletleri askeri yöneticilere bırakmaktı (bu, uzun sürede, sülalenin yıkımına neden oldu). Han sülalesinden esinlenilen merkezi yönetim, aydın kişilerden çok, uzmanlaşmış kişilere bırakılmış teknik bölümlerin yaratılmasıyla gelişti. Sistemin iyi işlemesi, devlet bütçesinin görülmemiş bir biçimde artmasını sağladı: Nüfus elli milyona (bunun iki milyonunu başkent oluşturuyordu) ulaştı.
626’da Li Şı-Min babasını tahttan uzaklaşmaya razı ederek kendisi tahta çıktı (Tay-dzung, 626-649). İlk kaygısı, askerlile olduğu kadar diplomatlıkla da Asya’da Çin etkisini yerleştir-
mekti. Özellikle Uygur Türklerin bağlaşmasını sağladı. 648’de Çin eg menliği Sin Kiang’da yeniden varlıj m gösterdi, daha sonra, Çinliler K re’nin fethini gerçekleştirmek içm,bi gede çıkarları olan Japonlarla ilk kı çarpıştılar.
Gao-dzung (650-683) hükümdarlık d nemini babasının yaptıklarını sağlaı laştırmakla geçirdi. İmparatorluk 1 dönemde, iyi korunmuş sınırlan, y netimi, yollan ve kanalları sayesini büyük bir ilerleme gösterdi. Çince, C ta Asya’nın kültürlü her ortamınc evfensel bir iletişim aracı olurke çok sayıda yabancı da kendileri^ birlikte bütün dünyadaki ürünleri d nizden ya da karadan buraya getir rek birbirleriyle yakmiaştilar. Bunu
rilerinin yardımıyla zorla ele geçra kişiyi vuruşmaya çağırdı ve Çinffl fusunun üçte birinin yaşamına,a olan bir iç savaşa girmek zorundaflö dı. Türk müttefikleriyse vazgeçim olduklarının bilincindeydiler vef_ yüzden başkente yönelmişlerdi. El letlerde, yöneticiler vergi gönder™ ye son verdiler ve yükümlüliiMeri oğullarına aktardılar. Hükümet dm mu kurtarmak için, 845’te yaba dinleri yasaklamaya karar verdffl tutum (üne karşı bir önlem almakj] ğil, ama Buddhacı manastırlardı Zerdüşt tapınaklarmda, camile™ vb’nde yerleşmiş yabancıların pan srnı toplamaya yönelikti. Her şj| karşın, sülale, son günlerini yaşı®” du: IX. yy’da kanla bastırılan köp ayaklanmaları ortaya çıktı; altı ydJT ren (874-880) en önemli ayaklanın^ yüz yirmi bin yabancı katledildi®” Kanton alındı. Başkent son an| Türklerin yardımıyla kurtarıldı i Tang sülalesi 907’de büyük bir düzl sizlik içinde sona erdi. Böylece, Çjj Sung sülalesinin gelişine kadar m bir parçalanmayla (Beş Sülale döjg mi) karşı karşıya kaldı.
TANG DÖNEMİ UYGARLIĞI
‘.Tang sülalesi VIöneminden kalma, .’pişmiş topraklan bir ıılı heykelinden lyrıntı.
Tang sıllalesı llonemınden kalma, ‘pişmiş topraklan .yapılmış cilalı bir tadın heykeli.
‘’95 i
la birlikte Gao-dzung’un hükümdarlık döneminin son yıllarından başlayarak, hiçbir şeyin engelleyemediği bir gerileme dönemi başladı.
ANARŞİ VE İÇ SAVAŞLAR
Sülalenin gerilemesinin en önemli nedeni, Gao-dzung’u kuklası haline getiren nikâhsız karısı imparatoriçe Vu Dzı-dien’den (683-705) kaynaklanıyordu. Vu Dzı-dien, iktidar fiilen elindey-ken Buddhacı din adamlarına körü körüne bağlanan ve sarayın Türklere gösterdiği ilgiden hoşnut kalmayan müttefiki Çin soylularının siyasetini güttü. İktisadi açıdan son derece güçlü olan Buddhacı din adamları manastırlara bağış halinde sunulan paraları erittirerek heykellere dönüştürüyorlardı, bu da mali dengenin bozulmasına neden oluyordu. Vu Dzı-dien’in siyaseti imparatoriçe Vey tarafından sürdürüldü. Yeniden belirli bir denge kurmak için Hsiuen-dzung’un (712-756) tahta çıkması sağlandı; sanatın büyük koruyucusu olan Dzung, kısa süre sonra merkezini nikâhsız karısı Yang Guy-Fey’in oluşturduğu bir çevre tarafından kullanılan güçsüz bir imparator durumuna geldi. Yakın çevresindekilerden biri olan
general Ngan Luçan önemli bir ordunun başına geçmek ,için bir istila tehlikesini, olduğundan büyük gösterdi ve söz konusu orduyla birlikte başkente yürüdü. İmparator kaçarken oğlu Su-dzung (756-762) yararına tahttan el çekti. Su-dzung da tahtı, Uygur süva-
Yeni imparatorluğun iki büyük kura cusu olan Suy sülalesinden Ven-dil Tang sülalesinden Li Şı-Min, uzun’l re kuzeyin yerlisiydiler. Göçebe h|§ lar sonuçta sindirilmişlerdi ama £ lük yaşam, müzik ve eğlenceler al alığıyla uygarlıklarının önemli bir b lümünü de Çinlilere aktarmışlar^ Bundan böyle av, at ve eksrim, I carlara ve askeri sınıfa karşı önyîl gılarnu kısmen unutmuş olan aydmj nıfının yaşamını bütünlemeye başl dı. Bununla birlikte, Tanglar, yönern den kültüre kadar Çinlilerin etkisil tındaydılar. İkinci büyük imparatl luk olduklarının bilincindeydiler.! Tang sanatı, güçlü ve yaratıcıydı am düşünüş biçimleri özgün değildi. Sil sal birleşmeden sonra ahlaksal biri meyi .gerçekleştirmek için özelli! Konfuçiusçu klasik yapıtlar üstffl büyük inceleme ve öykünme çalış;! larına girişildi. Bazı metinlerin ger« ğe uygunluğundan kuşkulanarak^ özgün özel araştırmalar, sonraki s lalelerin filologlarının habercisi olu Buddhacılık ve Taoculuk, seçmedi dınların yapıtları olan Tang öykülef nin hazırlanmasında etkili oldulffl Söz konusu yapıtların tümü de yüksj bir edebiyat niteliği taşıyordu. Düzl zı Altı Sülaİe’nin tumturaklı üslubuı karşı tepki olarak Liu Dzung Yu|
(773-819) ve özellikle Han Yüy (768-824) ile eski yapıtlara dönüşün belirtisi olarak yer aldı.
Bununla birlikte, özellikle şiir sanatının sayesinde tang adı dünya çapında bir ün kazandı. Bu tür özellikle Hsiuen-dzung’un hükümdarlık dönemi boyunca çok gelişti. İki önemli ozan Du Fu ve Li Po’dan başka, Hsiuen-dzung’un kaçışını ve Yang Guy-Fey’in ölümünü anlatan ve düzgün koşuklardan oluşan uzun bir yapıtın sahibi Po Kiuyi’yi (772-846), ozan, ressam ve müzikçi Vang Vey’i (701-761), büyük ozan Meng Hao-jan’ı ve Du Mu, Yuen Çın ve Çang kı’yı belirtmek gerekir. Hanlar döneminden başlayarak gerçekleştirilen tekniklerin sonucu ol&n Tang şür sanatı, esin alanında tam bir yenilenmeyi ortaya koydu. Buddhacı bir rahatlüda yumuşatılmış derin bir doğa duygusu, sarayın aşırı yüklü betimlemelerinin (Altı Sülale) yerini aldı. Sonunda Du Fu gibi önemli ozanlar ilk olarak halkın yoksulluğuna eğildiler.
Tang dönemi uygarlığının bütün Orta Asya’da parlamasını ve dünya kültürüne olan katkısmı bu arada belirtmek gerekir. Başta kâğıt ve porselen olmak üzere çok sayıdaki buluş ilk olarak Çin’den çıkarak Batı’ya gelmeden
önce Arap dünyasına ulaştı.
