HARİTA BİLGİSİ

HARİTA BİLGİSİ ?

Harita ve ölçek kavramları: Yeryüzünün bütününü, ya da önün bir parçasını kuşbakışı olarak, küçültülmüş biçimde göstermek için çizilen şekillere “harita” denir. Bu tanımlamaya göre, haritaların çok önemli iki özelliği vardır;

a — Haritalar kuşbakışr görünüşe ftöre çizilmiştir, Asimde bu rodadaki “kuşbakışı” deyiminden, ‘‘tam tepeden” görünüşü amama lıysz. Tâ.n tepeden bakılmazsa, yeryüzündeki şekillerin biçimlerinde, boyutlarında ve birbirine göre uzaklıklarında değişmeler olur. Tam tepeden bakılınca yeryüzünün nasıl göründüğünü anlamak için, Şekil 1/2 (sayfa 6) yı inceleyiniz. Bu resim, Orta Doğu’nun tam üzerindeki bir uydudan ve çok yükseklerden çekilmiştir. îşte, bir harita üzerinde de Orta Doğu böyle gösterilir,

b — Haritalarda uzunluklar belli bir oranda küçültülmüştür. Haritalarda yeryüzünü küçülterek göstermek bir zorunluktur. Yoksa, bir yerin, sözgelimi Türkiye’nin haritasını çizmek için o kadar geniş bir kâğıt kullanılması gerekirdi. Fakat, bu küçültme gelişi güzel yapılmiaz. Gerçekteki uzunluklar haritaya geçirilirken, daima belli bir orana göre küçültülür. îşte, gerçek uzunluklarla, bunların haritadaki uzunlukları arasındaki bu küçültme oranına ölçek denir. Sözgelimi, gerçekteki uzunlukları 20.000 kat küçülterek haritaya geçirirsek, o haritanın ölçeği 1:20.000 olur. Buna göre, bu haritada 1 santimetrelik uzunluk gerçekte 20.000 santimetre (yani 200 metre)dir; aynı haritada 1 milimetrelik uzunluk ise, gerçekte 20.000 milimetre {yani 20 metre) dir.

Haritalarda ölçek ya bir kesirle (1:10.000; 1:200.000; 1:5.000.000 gibi), ya da bir doğru çizgi ile gösterilir. Bunlardan birinciye “kesirli ölçek*’ denir. Kesrin paydası, küçültme oran na eşittir. İkinci tür ölçeğe

‘•çizik otçtk adı verilir, Çizik ölçekte, haritadaki uzunlukların gel çekte ne ksdnr olduğu, bir doğru üzerinde işaretlerle belirtilmiştir.

Harita yapımı ve başlıca harita türleri: Harita yapımı yolundaki çalışmalni’in başlangıcı cok eskilere, ilkçağ’a kadar iner. Daha o zamanlar bile insanlar bazı bölgelerin haritalarını yapmışlardır (örnek olarak VIII. dersteki Şek. VIII/4Ü inceleyiniz). Bugün haritacılık çok gelişmiş, avri bir bilim ve teknik haline gelmiştir. Bu arada, kullanılan yöntemlerde de değişmeler olmuştur. Sözgelimi, uzun bir süre ülke haritaları yerden yapılan ölçmelere göre çizilmiştir. Oysa bugün haritalar daha çok, havadan çekilmiş fotoğrafların yardımı ile yapılmaktadır. Bunun için, resim çeken uçaklar ve bunlardan alınan fotoğrafları değerlendirerek haritaya dönüştüren mükemmel araçlar kullanılmaktadır. Böylece, harita çıkarmış işleri çok hızlanmıştır. Nitekim bu sayede bütün Türkiyenin 1:25.000 ölçekli baritalarmı tamamlamak mümkün olmuştur.

Haritaların pek çok çeşidi vardır. Fakat herşeyden önce, bütün haritalar ölçeklerine göre bazı türlere ayrılırlar. Bir haritada .ölçeği gösteren kesrin paydasının küçültme oranını belirttiğini yukarda öğrenmiştik. Aynca, bir kesrin paydası ne kadar küçükse, değerinin o kadar büyük olduğunu biliyorsunuz. Onun için, ölçek paydasındaki saymın küçük olduğu haritalara “büyük ölçekli” denir. Böyle haritalarda küçültme daha azdır. Buna karşılık, kesrin paydası ne kadar büyük bir sayı ise, küçültme o kadai fazladır. Bu nedenle böyle haritalara “küçük ölçekli” haritalar denir.

Haritalarda gösterilebilecek ayrıntılar, haritanın ölçeğine bağlıdır. Büyük ölçekli haritalarda yeryüzünü daha ayrıntılı olarak göstermek mümkündür. Tıpkı, yeryüzüne yakından bakılıyormuş gibi. Oysa, küçültme oranı fazla, yani ölçeği küçük olan haritalarda ayrıntıları kös-«ermek olanağı kalmaz; tıpkı, yeryüzüne çok uzaklardan bakılıyormuş gibi, ayrıntılar kaybolur; ancak genel çizgiler seçilir. İşte, ölçeklerine ve gösterdikleri ayrıntılara göre haritalar şu dört çeşide ayrılır:

i. .a) Plânlar. ■ Ölçekleri 1:20.000 den büyüktür. En ayrıntılı haritalar bunlardır.

b) Topografya haritalar. Ölçekleri 1:200.000 ile 1:500.000 arasındadır.

c) Orta ölçekli haritalar, ölçekleri 1:200.000 ile 1:500.000 arasındadır.
d) Küçük ölcrkll haritalar. Ölçekleri 1‘500 000 dctı kiküktür

Haritalar, içerdi«deri konulara göre de tiirJere ayrılırlar ve isimlendirilirler. SözgeK’ni, ye/üzünün fiziksel özelliklerim, dağlan, ovadan, ırmakları, gölleri, denizlerin derinliğini, akıntıları gösteren haritalara “fiziki karitdlarn denir. îklim tiplerini, “bitki topluluklarını, ‘yeryüzünün jeolojik yapısını gösteren haritalar da yapılır. Bunlar, içerdikleri konuya göre adlandırılır. Bazı haritalarda da nüfus dağılışı, nüfus yoğunluğu, tarım ürünleri ve “bölgeleri, maden yatakları, endüstri alanları, yollar gibi insanın dağılışı ve etkinlikleri!e ilgili kanalar gösterilir. Bu gibi haritalara da genellikle “beşeri-ekonomik haritalar” denir. Çeşitli haritaların bir arada ciltlenmesiyle olv’şan eserlere de “atlas” adı verildiğini biliyorsunuz.

Haritalarda yerşe killerinin gösterilmesi: Yerşekillerini, yüksek ve çukur kısımlariyle kabartma olarak gösteren bazı haritalar vardır. Bunlara “kabartma harita” denir. Fakat kabartma haritalar kullanışsızdır ve bu nedenle de yaygın değildir. Haritaların en büyük çoğunluğu düz kâğıt üzerine çizilmiştir. Bu gibi haritalarda yerşekillerini gösterebilmek, gözlerimiz önünde caniandırabilmek için bazı yöntemler kullanılır’

a) İzohips yöntemi: En çok kullanılan yöntem budur. izohips, eş-yükselti eğrisi anlamına gelen bir terimdir. İzohipsleri elde etmek için, yeryüzundeki şekillerin, belli yükseltilerden geçen yatay düzlemlerle kesildiği varsayılır. Bu düzlemlerle yerşekilierinin kesişmesi sonuçunda, aynı yükseltideki ncktaları birleştiren eğriler, yani izohipsler ortaya çıkar. Bunların, harita kâğıdı üzerindeki izdüşümlerinin görünümü, yer-şekillerinin biçimine, izohipslerin sayısı da yerşekilierinin yükseltisine bağlıdır. Bu nedenlerle izohipsler, yerşekilierinin biçimini canlandırır ve yükseltilerini gösterir. İzohipslerin nasıl çizildiklerini daha iyi kavramak için Şekil III/l i dikkatle inceleyiniz

İzohipslerin arasındaki yükselti farkına “■izohips uralığr’ denir. Bu aralık, haritanın ölçeğine ve amacına göre seçilir. Planlar ve topografya haritaları gibi büyük ölçekli haritalarda izohipsler ö ya da 10 metrede bir geçirilir; yani izohips aralığı azdır. Bu sayede yerşekilierinin biçimi daha ayrıntılı olarak gösterilebilir. Oysa, küçük ölçekli haritalar* la Meselâ coğrafya derslerir.de kullan ilan duvar haritalarında ve atlaslarda, izohips aralığı daha fazladır; izohipsler birkaç yüz metrede bir geçirilir. Bu gibi haritalarda yerşekilleini daha iyi belirtmek’için, izohipslerin arası çok kez boyanmıştır. Boyama işinde, belli yükseltiler için belli renkler kullanmak âdet olmuştur. Bu amaçla, alçak yerler için yeşil rengin türleri, yüksek yerler için de kahverengi türleri kullanılır.

İzohips yöntemi, derinlikleri göstermek için d^ kullanılır. Bunun için, deniz ve göl çanaklarının gene belli aralıklarla geçen yatay düzlemlerle kesildiği varsayılır. Fakat, bu yolla elde edilen eşdermlik eğrilerine artık izohips denmez; bunlara “izobat” adı verilir (izobat — eş-derinlik).

Sekil III/X — İzohipslerin çizimi. Bu şekilde izohipsler yardımı ile yerşekillerini» ııaaıl gösterildikleri bir örnekle ayıklanmaktadır. Üstteki blokdiyagramda iki tepe ve bunların arasında yer alan bir vadi görülüyor. Bu vadiden bir dere geçiyor ve tepelerin eteğindeki ırmağa kavuşuyor, Şekilde, bu alan-rfan 10 jnetre aralıkla 30, 40, 50 ve 60 metre yükseklikten yatay düzlemler geçirildiği varsayılmıştır. Görüldüğü gibi, bu düzlemlerle blokdiyagramdaki tepelerin ve vadinin kesişmesinden, 30,40,50 ve 60 metre yükseklikteki noktalan birleştiren eşyükselti eğrileri, yani izohipsler elde edilmiştir. Sonra, bu eğrilerin izdüşümleri alttaki yatay bir düzleme, yani harita kâğıdına geçirilmiştir. Bu işlem yapılınca da, oradaki yerşekillerini gösteren izohipsli

bir harita elde edilmiştir.

b) Tarama yöntemi: Bugün daha az kullanılan bir yöntemdir. Taramalar, kalınlıkları eğim ile orantılı olarak artan çizgilerdir. Eğimin çok olduğu yerlerde kalınlaşırlar. Bu gibi yerler haritada daha koyu görünürler. Eğim azaldıkça taramalar incelir, aralan açılır. Bu gibi yerler de taramalı haritada daha açık renkli görünürler. Düzlüklere gelince, buraları beyaz bırakılır, taranmaz (Şekil HI/2).

c) Gölgelendirme yöntemi: Bu yöntemin temeli, yerşekilierinin görünümünü KÖİRclendinrıcden faydalanarak daha iyi belirtmektir. Ru

amaçla, yeı-şekillerinin haritanın bir köşesinden oğimii hır uşıkla aydınlatıldığı varsayılır. Bu ışıkla aydınlanacak yöne bakan yor lor bnyaz bırakılır; gölgede kalan yerlere ise, çoğunlukla gri ya da kahverengi bir boya ile gölfre vurulur (Şekil III/2). :
Öekil 1II/2 — Aynı yerşekilierinin izohipsli (yukarda) ve taramalı (aşa&ida) bir harita üzerinde gösterilişi. İzohipsli harita ayrıca, sol yukardan #elen bir ışığu gö-

re gölgelendirilmistır.
Harita işaretleri: Haritalar yaîmz yerşekilierinin biçimini ve yükseltilerini göstermekle kalmaz; hele ayrıntılı haritalar üzerine, yeryüzünün diğer doğal özellikleri, insanların ekonomik etkinliklerinin eseri olan şekiller ve yapılarla ilgili birçok ayrıntılı bilgi de geçirilir. Haritanın çerçevesi içinde yer alan yeryüzü parçasının özelliğini ortaya koyan bütün bu bilgilerin harita üzerinde yazı ile anlatılması olanaksızdır. Onun için, bu bilgiler harita üzerinde belli işaretler kullanılarak verilir. İşte bu işaretlere “harita işaretleri” ya da “harita lejandı” denir. Haritadan tam yararlanabilmek için lejandm bilinmesi gerekir. Bu nedenle lejand ctaima haritanın bir köşesine ya da yanına konur.

Haritaların pek çok türü olduğunu öğrenmiştik. Bu nedenle, değişik ölçeklerde ve değişik konularda yapılmış haritaların işaretleri (yani lejand] arı) de farklıdır. Bununla beraber, topografya haritalarında kullanılan başlıca işaretler arasında azçok benzerlik vardır. Şekil H3/3 de, bizim topografya haritalarımızda kullanılan işaretlerden bazıları gösterilmiştir.

i . Çeşme ve kuyu
Şekil îîl/3 — Topografya, halitalarında kullanılan ibaretlerden b&2i!an.

Halitalardan yararlanma ve harita üzerinde ölçmeler: Haritaların sağladığı yararlar ve kullanıldıkları alanlar sayılamayacak kadar çoktur. Coğrafya derslerinde; bölge araştırma ve incemelerinde; askerlikte; kent Ve kır plânlarının düzenlenmesinde; karayolu, demiryolu, tünel ve baraj yapımı gibi mühendislik işlerinde haritalar kullanılır. Uçaklar, gemiler, denizaltılar rotalarını haritalara göre çizerler Böylece harita, uygar insanın en faydalı gereçlerinden biridir.

Haritalar bize, çeşitli ölçmeler yapmak olanağım da verirler. Sözgelimi, haritadan yararlanarak uzunlukları, eğimi, bir alanın yüzölçümünü hesaplayabiliriz. Şimdi, harita üzerindeki ölçmelere örnek olarak, bu gibi hesapların nasıl yapıldığını öğrenelim:

A) Uzunluk ölçmek: Gerçek uzunlukların haritaya geçirilirken, öl-•çeği gösteren kesrin paydası kadar küçültüldüğünü evvelce öğrenmiştik. İşte, harita yardımı ile yeryüzündeki uzunlukları bulmak isterken, bu işlemin tersi yapılır; yani, haritada Ölçülen uzunluk, harita ölçeği ile çarpılır. Bunu bir örnek ile açıklayalım:

İki kent arasındaki uzaklık haritada 10 santimetre, haritamızın ölçefci de l:200.000 oîsun. Bu iki kent arasındaki uaakîık 10 x 2Ö0.000 – 2.000.(H/0. santimetre, yani 20 kilometredir. Aynı yöntemi uygulayarak bir yolun, ırmağın, kıyı çizgisinin, ya da bir adanın çevresinin uzunluğunu bulabilirsiniz.
B) Yüzölçümü bulmak: Haritadan yararlanarak yüzölçümü bulmak için birkaç yöntem uygulanır. Bunlardan biri de kareler yöntemidir Bunu siz de kolaylıkla uygulayabilirsiniz
[^*3
j Ol Çukur
iyi geniş karayolu Toprak yol Patika
tstasyo
Dolmo
O Köprü
>< * Cami t kilise Mezarlık X. Anıt Maden jgc Yel öeğirirıeni <(% Hava ataru

Sekil J1I/4 — Kareler metodu ile Van Gölünün yüzölçümünün hesaplanması. Bu haritanın ölçeği 1:2,000,000 dur.
Bu yöntem şu temele hayanın Bir aJan haritaya geçirilirken yüzölçümü, harita ölçeğinin karesi kadar küçülmüş olur. Demek ki, haritadaki yüzölçümünü, harita ölçeğinin karesi ile çarparsak, söz konusu alanın gerçekteki yüzölçümü ortaya çıkar. İşte bu ilişkiden yararlanarak yüzölçümü hesaplamak için, saydam milimetreli kâğıt kullanılır. Bu kâğıt, yüzölçümü bulunacak alanın (sözgelimi bir adanm, bölgenin, ülkenin, ya da gölün) üzerine konur ve alanın sınırları saydam kâğıda kopya edilir. Sonra, o alanın sınırları içinde kaç milimetre kare, ya da kaç santimetre kare bulunduğu sayılır. Bulunan sonuç, harita ölçeğinin karesi He çarpılınca, o alanın gerçekteki yüzölçümü elde edilir. Milimetre kare sayısını saydıksa, yüzölçümü milimetre kare; santimetrekare sayısını saydıksa, yüzölçümü santimetre kare cinsindendir.

B\ı yöntemi bir örnekle açıklayalım: 1:2.000.000 ölçekli bir haritada Van gölü ‘J,25 santimetre karelik yer kaplar (Şekil 111/4). O halde. Van gölü’nün yüzölçümü;

9,25 X 2.000.000 X 2.000.000 =» 37.000.000,000.000 santimetre karedir. Bu da, 3.700 kilometre kareye eşittir.

İsterseniz bu hesabı şöyle de yapabiliriz: 1:2.000.000 ölçekli haritada 1 santimetre uzunluk, gerçekte 20 kilometredir. Buna göre bu haritada, kenarı 1 santi. metre olan herbir karenin yüzölçümü 20×20 — 400 kilometre karedir. O halde, bu haritada 9,2ö santimetrelik yer kaplayan Van gölünün yüzölçümü 9,25×400 = 8.700 kilometre kareye eşittir

C) Profil çıkarmak: Harita yardımı ile yerşekilierinin yandan, yani profilden nasıl göründüklerini de öğrenebiliriz. Bunun için yapılan işleme “prof il çıkarma” denir

Çekil III/5 — Profil çıkarma işlemi. Üstte, izohipslıi harita; ortada, çeşitli yükseltideki izonipslerir- işaretlendiği kâğıt şerit; altta, şeritteki işaretlerin geçirildiği ve

profilin çizildiği kâğıt.
Hangi noktalar arasında profil çıkarmak isteniyorsa, ilk iş olarak o noktalar bir doğru ile birleştirilir (Şekil III/5 de’A ve B noktaları). Sonra bu doğrunun, muhtelif yükseltilerdeki izohipsleri kestiği yerler bir kâğıt şerit üzerine dikkatle işaretlenir. Bu iş bitince, başka bir kâğıda yatay bir doğru çizilir ve bu çizginin iki ucuna yükseltiyi gösteren birer ölçek yapılır. Sonra, kâğıt şeritte yeri ve yükseltisi işaretlenmiş olan kesişme noktalan aktarılır. Bu noktalar birleştirilince profil meydana çıkmış olur.

Odev ve Sorular

1 Yeryüzünün yüksekten, fakat yandan bakışa göre çizilmiş bir görünümü harita sayılabilir mi? Nedenleriyle açıklayınız,

2 — 1:800.000 ölçekli bir harita için, 1.000 kilometre uzunluğa eşit bir çizik

ölçek çiziniz. Bunun üzerinde herbiri 100 kilometreye eşit bölmeler ayırınız.

3 — Haritaya geçirilirken bir alanın yüzölçümü neden harita Ölçeğinin karesi kadar küçülmüş olur? Bir örnekle açıklayınız (Bunun için, bir karenin kenarını V2 ve V.j ölçeğinde küçültünce, alanında meydana gelen değişikliklerden faydalana> bilirsiniz).

4 — Ölçeği 1:800.000 olan Türkiye duvar haritasında Van Gölünün yüzölçümünü kare yöntemi ile siz de hesaplayınız. Bu işi, bir arkadaşınız santimetre kare sayarak, bir başkası da milimetre iare sayarak yapsın. Acaba bu sayımlardan hangisi daha sağlıklı sonuç yerir? Neden?
r

YERİN VE YERKABUĞUNUN YAPISI ^ :

Diinyaıım iç yapısı: Volkanlar, çıkardıkları kızgın ve akıcı lavlârîii bize yerin iç yapısı hakkında bazı bilgiler verirler; fakat bu bilgi yeterli değildir» Çünkü, lavların geldiği yerlerin derinliği 40-70 kilometreyi âş-; maz. Oysa dünyanın yarıçapı 6370 kilometre kadardır. Dünyanın bu derin
Sek. IV f t — Dünyanın iç yapısı: Geosferler, yoğunluk ve kal mİ ıklan.

kısımlarının nasıl olduğu konusunda bizi deprem dalgal;

Yerkabuğunun derinliklerinde, deprem odağında meydaı^A^ şimler dalgalar halinde muhtelif yönlerde yayılırlar; de>0\ rı aydınluhı da geçerek tekrar yeryüzüne çıkarlar. Bunların yayılma \ja -?cîrn yerlerin yapışma ve yoğunluğuna bağlıdır. m kıyımhırdu

hızı, fc(‘çlikloı

işte bu ilişkilere dayanılarak dünyamızın iç yapısı hçw bilgiler Şekil: IV/V de gösterilmiştir. Buna göre dünya. ic^v \ meydana gelmiştir. Bunlara g sos fer denir. Gsosferlsrin > ^kındj edinilt ğunluklan ve bileşimleri birbirinden çok farklıdır. YöğunlCV kürelerdi* dünyanın merkezine doğru artar. Fakat bu artış yavaş a^m^arıf yc geosferden ötekine geçerken birdenbire, sıçrama şeklind^Y^an

” v^aş olmaa; bi

Şekil: IV/1 i incelersek, dünyamızın başlıca üç geosferden görürüz; V

1 —- Yerkabuğu: Buna litosfer (taşküre) de denir. Geosferl *Jdana jri’Mlfth incesidir. Yoğtmluğu 3 kadardır; kalınlığı ise ortalama 33 kilome^^^

3 — Manto; Daha kalın ve daha yoğundur. Kabuğun altınd^ \dh-Cn *

Te 2900 kilometre derinliğe kadar iner. Daha ağır maddelerden için yoğunluğu 5-6 kadardır; fakat yavaş yavaş etkiyen sürekli ^^irdenbfre IhikIi plâstik bir madde gibi davranır. ^ıpılmıştır. Om,

S — Çekirdek; Dünyamn en derin kısımlarını meydana u”etler Atfın* altında gene birdenbire başlar ve dünyanın merkezine kadar uza^^ halindedir. Yoğunluğu 10 kadar olan bu üst kısma dış çekirdek denj ittirir. Mıuıton^ yoğunluğu 15’e kadar yaklaşan katı, çelik gibi sert iç çekirdek b^\ . üst kımııı mj

Dünyamızın bu derin geosferlerinde sıcaklık çok yüksektir. H^,n‘

metre derinlikte ısı 1100 dereceyi geçer. Dünyanın merkezinde dardır. ^ Meselâ , 100 k l>

250(.) 1<<

Yerkabuğunun yapısı: Yerkabuğu, geosf erlerin en ^ yarıçapının 6370 kilometre olduğunu biliyoruz. Demek kilometre kahnlıkta olan yerkabuğu dünya üzerinde esidir. I^Un.v

gibidir. Aslında kabuğun kalınlığı ve bileşimi her yerq > ortalama 3 Kıtaların altında daha kalın, okyanusların altında çok d^ ^ceeik bir sri’ dan başka, üst kısmı daha hafiftir. Bu üst kısma Bial dç^ayTn ^oğüdiı şiminde silis (Si) ve alüminyum (Al) dan yapılmış kaw*^incedir, Hut tutar. Kabuğun daha derin kısunlannda yoğunluk bir* Çünkü f >i 1< Çünkü Sima adı verilen bu alt kısım, daha çok silis ve rrW r ballıca y<« kaya türlerinden meydana gelmiştir. ^lyUha fazla<lı

C7*ı • • ı • …… ı* ‘* ^.VUmlU (Mj

Şekil: III/2 yı incelerseniz, yeryüzünün her tarafı^ özellikte olmadığını hemen görürsünüz; Kabuğun üst kv,^

^ kabusun <ı,vı 1 yani Mial