İrlanda

 
Britanya adalarının en büyük iki adasından biri olan ir- landa adasının yaklaşık % 85’ini kaplayan devlet. BÜ- yük Britanya adasından İrlanda deniziyle ayrılan, geri kalan kesimi Atlas okyunusuyla çevrili olan İrlanda ada- sının, geri kalan % 15’lik kuzey kesimi, Birleşik Krallık’a bağlı Kuzey İrlanda’yı (Bk. KUZEY İRLANDA) oluşturur.
1920-1922’ye kadar Birleşik Krallık’a bağlı olan İrlanda Cumhuriyeti (İrlanda dilinde Eire), o tarihte bağımsızlı- ğa kavuşmuştur.
YÜZEYŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR
Ülkenin büyük bölümü, yükseltisi 150 m’yi aşmayan düzlüklerden oluşur. Orta düzlüğün çevresinde dağlar

GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 70 284 km2. Baş- kenti ve en büyük kenti: Dublin (1 ٠٠٠ ه4ا nüf.; 1991).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1992 tah.): 3 500 000; nüfus yoğunluğu: Km2’ye 49,8 kişi. Nüfus dağılımı (1992 tah.): Kentlide % 56, kırsal kesimde % 44. Yıllık nüfus artış hızı (1992): %0,6. Resmî dilleri: Irlandaca, İngilizce. Başlıca dinler: Katolik.

YÖNETİM. Türü: Cumhuriyet. Yasama gücü: Par- lamento (Oireachtas).Yönetim bölümlenmesi: 26 yönetim bölümü.
ULAŞIM. Demiryolları (1990):Toplam 1 947 km. Karayolları (1990): Toplam 92 303 km. Başlıca li- manları: 2. Başlıca havaalanları: 4.
kesintili bir saçak oluşturur. Çoğu Kambriyen ya da Pre- kambriyen dönemlerinden oluşmuş bu dağların, kuzey ve batı kesimlerdeki en eskileri, çok eski dönemlerde İrlanda’dan başlayıp iskoçya’dan geçerek İskandinav- ya’ya kadar uzanan bir sıradağın kalıntılarıdır. Done- gal’deki Errigal (752 m) ve Muckish’te (670 m), Ma- yo’daki Croagh Patrick’te (765 m) ve Galway yönetim bölümündeki Twelve Bens’te, kuvarsit kayaçları, inişli çıkışlı bir yüzeyşekli oluşturur. Eski bir buzul örtüsü ya- maçların çoğunu sarplaştırmış ve kenarları dik akarsu vadileri oluşturmuş, bu vadilerden bazıları, denizin basmasıyla fiyortlara (Mayo’daki Killary Harbour, vb.) dönüşmüştür.
Güney kesimdeki Devonyen Dönemi’nde oluşmuş bir dizi kumtaşı tepesi de, vadilerle yarılmıştır; Orta Av- rupa’daki ve Bretagne’daki (Fransa) Hersinyen oluşum- ların uzantısı olan bu tepelerin yükseltisi, batıya doğru

İlerlendikçe ülkenin en yüksek dağı Carrantuohill’de (çok güzel görünüşleriyle ünlü Killarney gölleri de bura- da yeralır) doruğa ulaşır. ¥akın bir dönemde gerçekle- şen bir çöküntü, denizin akarsu vadilerinin daha alçak kesimlerine girerek pek çok doğal liman içeren, girintili çıkıntılı bir kıyı oluşturmasına yol açmıştır.
Ülkenin güneydoğu kesimindeyse, □evonyen □Ö- nemi’nden kalma graniti¡, yükseklikler uzanır. 129 km boyunca kuzeydoğuya doğru uzanan bu yükseklikler, Wexford ve Wicklow yönetim bölgelerinden geçerek, Dublin körfezinin güney kıyısına ulaşır, □oğu yamaçla- rı, buzulların değişikliğe uğrattığı Glendalough veGlen- maiure vadileriyle yarılmıştır.
Toprak. İrlanda topraklarının büyük bölümü buzul akıntıları tarafından biçimlendirilmiştir ve ülkenin bü- yük bölümü kalkerli kayaçlardan oluştuğu ¡٨؛؟, yer yer hafifçe baz özelliklidir. □üzlüklerde, toprakların büyük bölümü verimli kahverengi ve gri-kahverengi podzolu andırır topraklardan, tepelerdeyse gerçek podzollar- dan oluşur. Geçmişteki aşırı nem ve asitlik koşullarında turbalar birikerek, günümüzde oda kesimlerde binler- ce hektarlık bir alanı kaplayan batakçayıdarı (tarıma el- verişli olmamakla birlikte, önemli bir turba kaynağıdır- lar) oluşturmuştur. Turbalar ayrıca yüksek tepelerin üs- tünü de.kaplamış ve koyun y^işt؛r؛c؛l$fie elverişli fun- dalıktipi bir bitki örtüsü oluşturmuştur, illi™ Bütün İrlanda adası, serin deniz iklimi etkisinde- dir. Temmuz sıcaklık ortalamaları güneyde 16 “C’tan kuzeyde 14 °C’a değişir. Kışlar nispeten yumuşak ge- çer: Valentia’da ocak ayı sıcaklık ortalamaları 7 “C’tan, kuzeydoğuda 4″C’a kadar değişir. Çoğunlukla batıdan
OliÜlSİliJlütftİOkiMli ء¡
miktarda nem taşırlar ve batı kesimdeki dağlara çarptık- ları yerlerde, ١ 524 mm-2 540 mm arasında değişen ya- ğı؛ bırakırlar. Ayrıca, ülkenin aşağı yukarı ٠/© 80’inde, yıllık yağış ortalaması 762 ٦ -٨٦٨٦ 270 mm arasında de- ğişir. Doğu kıyı şeridi, nispeten az yağış alır: 5özgelimi Dublin’de yıllık yağış ortalaması yalnızca 71 ١ mm’dir. Akarsular. Orta düzlüğün büyük kesimi, uzunluğu 370 km ve büyük bölümü ulaşıma elverişli olan Shannon ır-
mağı tarafından akaçlanır. Hafi؛ bir eğimle akan ve bir dizi göl (Allen, Ree, Derg, vb. gölleri) oluşturan Shan- non’un, Limerick’ten birkaç km ötede apansızın deniz düzeyine inmesinden, elektrik üretiminde yararlanılır. Güney kesimdeki Blackwater, [ee. Bandon, vb. ırmak- lari kumtaşı tepeleri arasından ge^ere^ batıdan doğuya akar, dik açılar çizerek kıvrılır ve güneye doğ™ akar- ken, tepeleri yararak kenarları dik vadiler oluştururlar. Clarfrve Galway yönetim bölümlerinin bazı kesimlerin- de, kireçli kayaçların gözenekliliği, bir yeraltı su sistemi- nin oluşmasına yol açmıştır.
Bitki örtüsü ve hayvan topluluğu. İrlanda’nın doğal bitki örtüsünden geriye pek az şey kalmıştır. Bir zamanlar ül- kenin büyük bölümünü kaplayan meşe ormanlarının kalıntılarına, günümüzde yalnızca Killarney’de ve az sayıda tepede rastlanır. Turba yatakları fundalıklar, yo- sunlar ve eğreltiotlarıyla örtülüdür. Clare yönetim bölü- mündeki kalkerli tepelerin deniz düzeyine yakın ke- simlerinde, centiyana gibi Alpler’e ve Kuzey kutbuna özgü bitkilere rastlanır. Güneybatı kesimdeyse, kışların yumuşak geçmesi Akdeniz bölgesine özgü astropikal bitki örtüsü oluşmasına ٧٠١ açmıştır. Hayvan topluluğu da oldukça sınırlıdır; tek sütüngen kertenkeledir; me- melilerden geyik, ağaçsansarı, tilki, porsuk, sincap ve tarla tavşanı sayılabilir. Kıyıların yakınında çok sayıda deniz لا$لا)ا vardır.
Doğal kaynaklan İrlanda’nın başlıca doğal kaynağı, yüzyıllar süren {arla açma çalışmalarıyla ormanın yok edilmesi sonunda ülkenin % 70’ten çoğunu kapla- yantarımaelverişlitopraklardırdrlanda, bütünağaçlan- dırma çabalarına karşın, % 5’in altında ormanlık alanla, Avrupa’nın ormanı en az ülkesidir).
Yeraltı gelir kaynaklarının başlıcaları arasında kur- şun, gümüş, çinko, vb. sayılabilir. Madenkömürü ya- taklarının küçük, çıkarılan kömürün de düşük nitelikli olmasına karşılık,turba yaygın biçimdeyakıt olarak kultur; ama henüz işletmemektedir. Güney kıyısı açıkla- rında küçük doğal gaz yatakları işletilmektedir. TOPLUM YAPISI
Günümüzden 5 000 yılı aşkın bir süre önce Büyük Bri- tanya’dan ve kıta Avrupa’sJndan birbiri ardına dalgalar halinde gelen toplulukların yerleştikleri İrlanda adasın- da, söz konusu toplulukların her biri modem İrlanda ulusunun kültürüne bir şeyler katmıştır. Kelt öğesi (Bk. KELTLER) ağır basmakla biriikte, özellikle doğu kes¡- minde Ingiliz-Norman etkisi de güçlüdür: Adaya ilk olarak ١ ١ 70’te yerleşen Normanları Ingiltere, Wales (Galler) Bölgesi ve Iskoçya’dan £elen göçmenler izle- miştir. Bu nedenle günümüzün İrlanda nüfasu, karışık