YÜN.
Eskiçağlardan beri insanlann soğuktan korunmak için yararlandıklan yün, günümüzde de giysi yapımında ve dokumacılıkta yaygın olarak kullanılır. İlk insanlar önceleri hiay-vanın postiına sarınarak soğuktan korunurken, daha sonra bu kıllardan ipHk yapmayı ve kumaş dokumayı öğrendiler {bak. DOKUMACILIK).
Yün çoğunlukla koyundan elde edilir. Ayrıca, Ankara tavşanı, tiftik elde edilen Ankara keçisi, deve, kaşmir denen üstün riitelikh yünü vereni Kaşmir keçisi, Peru keçisi, lama ve alpaka da yününden yararlanılan hayvanlardandır. Yün, uzun ve kaba kdlann altında, hajwanın derisini ince bir katman olarak örten çok yumuşak lif ya da kıllardır. Zamanla, özellikle yünü için üretilen koyunlar ıslah edilmiş, üstteki kaba ve uzun kıl katmanı yok edilerek, yumuşak tüylü koyunlar üretilmiştir.
Yün, iklim koşullanna göre, koyunlar yılda bir ya da iki kez kırkılarak elde edilir. Türkiye’de koyunlar genelhkle, ilkbahar sonu ya da yaz başında ve sonbaharda olmak üzere iki kez kırkılır. Yaz başında kırkılan kış yünü yapağı olarak adlandırılır. Bu yünün kıllan daha uzun ve ince olur.
Koyun yünü kırkım zamanına bağlı olarak
Alpakalar Şlli, Bolivya ve Peru’daki And Dağları’nda uzun yünleri için yetiştirilir.
dört ana sınıfa ayrılabilir. Bunlar, genç kuzulardan kırkılan kuzu yünü; ilk yıl kırkılmamış kuzulardan elde edilen kuzu yünü; ikinci ya da daha sonraki kırkımlarda elde edilen ana yünü ve ölmüş ya da kesilmiş koyun derilerinden kırkılan ya da kireç ve başka kimyasal maddelere yatınhp gevşetildikten sonra: yolunan, deri ya da tabak yünleridir.
Yünler eğirme ve dokuma için aynca sınıflandırılır. Yün ne denli inceyse, o ölçüde niteliklidir. Bazı yünlerin doğal dalga ya da kıvnmlan başka yün türlerine göre daha belirgin ve düzenlidir. Yünün niteliği belirlenirken bu özelliği ve eğirme sırasında vereceği fire miktari hesaba katıhr.
Bir koyundan kırkılan yün başta bir bütün olarak kabaca sınıflandırıhr; sonra daha ay-nntıh incelenir ve tam bir sınıflandırma yapılır.
Bir koyunda farkh nitelikte yün bulunur. En iyi yün hayvanın omuz ve böğürlerinden, ikinci derece nitehkli yün ise sağnnm alt bölümünden elde edilir. Daha sonra sırasıyla, belaltı ve sağn, bacaklann üst bölümü, boyun, kann, kuyiruksokumu ve bacaklann altından elde edilen yünler gelir. Bacaklann alt bölümündeki kısa, kalın ve kaba kıllardan elde edilen yün zor boya tutar.
Yünün eğirilerek iplik haline getirilmesi DOKUMACILIK maddesinde anlatılmakta-
dır; Düşük nitelikli yünlerden taranmamış yün ipliği, ince yünlerden ise taranmış yün ipliği ya da kamgam elde edilir. Taranmamış yün ipliği kısa lifleri ayırmak için uygulanan tarama işleminden geçirilmez. Daha gevşek, kalın ve kaba olan bu tur iplikten genellikle kalın kumaş, battaniye, halı ve kilim yapıhr. Kamgam ipliği üretiminde ise yün taranarak kısa liflerden aynhr; birkaç kez çekme makinelerinden geçirilerek, lifler paralel duruma getirilir. Böyle aynntılı işlemlerden geçirilen kamgam ipliği taranmamış ipliklerden daha
CiuZguıı VC blKlUll.
Yün ipliği renkü kumaş için kuîîanılacâkşa, genellikle örme ya da dokuma aşamasına gelmeden boyanır. Çoraplar dairesel örgü makinelerinde örülür; daha nitelikli kumaşlar ise düz dokunur. Yünü dokumak için bildiğimiz dokuma tezgâhlan kullanılır. Yün kumaşlar bazen 10 metreye ulaşan daha enli parçalar halinde dokunduğu için, yünlü dokuma tezgâhlan pamuklu dokuma tezgâhlanndan daha büyüktür.
Yün dokunarak elbiselik kumaşlar, battaniyeler üretilir. Yünlü kumaşlar dokunduktan sonra, nemli ortamda, dinkleme adı verilen bir işlemden geçirihr. Bu işlemde genellikle sabun kullanılır. Dinkleme sırasında, kumaş silindirler arasından geçirilir ya da tokmaklar-
Bir koyun kırkıcısı elektrikli kırkma makinesini kullanmada’ ustadır. Koyunu, zarar vermeyecek biçimde hareketsiz tutar.
Barnaby’s
Yün temizlendikten sonra preslenir ve iplik eğirme fabrikasına gönderilmek üzere balyalanır.
la dövülür. Böylece çekmesi sağlanan kuma^ şın kalınlığı ve dayanıklılığı artar; dokusu zor görülür duruma gelir. Bazen de dokuma yüzeyi “havlandırılır” ve kumaşa tüylü bir görünüm verilir. ElbiseHk kumaşlann bitirme işlemleri genellikle, dışa taşan liflerin temizlenmesi ve kumaşın buhardan geçirilip ütü-lenmesiyle tamamlanır.
Koyundan kırkılan yün yeni yün olarak bilinir ve oldukça pahahdır. Daha ucuz yünlü ürünlerin yapımında eski yünlü giysiler yeniden işlenerek kullanılır.
Bir yün lifi mikroskop altında incelendiğinde iğ biçiminde hücrelerden oluştuğu ve birbiri üzerine binmiş pullarla kaph olduğu görülür. Yünün bazı üstünlükleri ile bazı sakıncalarının nedeni bu pullardır. Pullar, sıcak sabun köpüğünde yünün çekmesine ve keçeleşmesine yol açar. Yünün bu yapısal özelliği keçe yapımım olanakh kılar. Buna karşılık, aynı durum yünlü giysilerin yıkanmasında büyük güçlükler doğurur. Ama bugün
kimyasal işlemlerle pullan yok ederek bu güçlüğün üstesinden gelinebilmektedir.
Yünlü giysiler vücudu sıcak tutar. Bunun nedeni kaim olmaları değil, yün lifleri araşma sıkışmış bir hava kütlesinin varlığıdır. Bu kütle vücudun doğal ısısının kaybolmasını önler. Sıradan bir pamuklu giysi aynı ölçüde hava tutmaz. Kabartılmış pamuklu bir battaniye ise yün battaniye kadar vücudu sıcak tutabilir. Ama yün lifleri yay gibi esnek olduğundan, yün battaniye yıkansa bile kaba-nklığmı korur. Öte yandan pamuklu battaniye kısa zamanda ezilir ve kabanklığmı yitirerek eskisi kadar ısıtmaz olur.
Yünün bir başka üstünlüğü, ıslaklık duygusu yaratmaksızın oldukça yüksek miktarda nem tutabilmesidir. Yün bir kurutma fırınında kurutulduktan sonra sıradan bir oturma odasına ahnsa, kısa zaman içinde ağırhğmı neredeyse yüzde 20 oranında artıracak kadar nem emer. Yün bu nemi emerken açığa ısı çıkanr. Bu nedenle nemli havada yün palto ile dışanya çıkan kişi ısındığını hisseder. Paltonun emdiği nemden açığa çıkan ısı bir çaydanlık dolusu suyu kaynatmaya yeter!
Ilıman iklimli ülkelerin çoğunda koyunlar yünleri için yetiştirilir. Yün üretiminde en yaygın kullanılan koyun türleri için KOYUN maddesine bakınız. > ”
Dünyada nitelikli ince yünün büyük bölümünü Avustralya üretir. Bu yün, Ispanya’da geliştirilmiş merinos koyunlanndan elde edilir. Tasmanya’da da nitelikli beyaz merinos yünü üretilir.
Öbür önenıli ince yün üreticileri SSCB ve Yeni Zelanda’dır. Hah dokumada kullanılan daha’ kaba yün Hindistan’da üretilir. En büyük yün tüketicileri ABD, İngiltere ve Japonya’dır. İngiltere, tüvit, tartan gibi ince yünlü dokumaları ve ince yün örgü işleriyle tanınır ÖRGÜ VE TIG İŞİ).
Türkiye’de yüncülük ve yünlü kumaş sanayisi istenilen düzeyde geHşmemiştir. Bunun da nedeni koyunun daha çok eti ve sütü için yetiştirilmesidir. Türkiye’de elde edilen yünler genelHkle kaba lifli ve karışıktır. Bu yüzden giyimden çok halı, keçe ve kilirh yapımında kullanılır. Türkiye’de yün üretiminin yaklaşık yüzde 70’ini Doğu Anadolu Bölgesi sağlar. Günümüzde ince yün üretiminin artırılması için merinos koyunlannın yetiştirilmesine’ önem verilmektedir.