her gün ve her an yaşadığımız, ama ‘ üzerinde fazlaca düşünmediğimiz, hatta tam olarak ne olduğunu pek bilmediğimiz bir olgudur. Sir Isaac Newton zamanı, “ileriye doğru düzenli biçimde akan şey” olarak tanımlamıştı; ama, “şey” denenin ne olduğunu basitçe açıklamanın pek olanağı yoktur.
Zaman, yaşanan bir olgudur; gece ve gündüzün , yinelenmesi, mevsimlerin değişmesi ya da saatin akrep ve yelkovanının hareketiyle za-: manın akıp gittiğinin farkına vanrız. Bütün bu sonuçlan görür ve sonra da zaman geçiyor deriz. Ama belki de biz zamanın içinden geçiyor ya da sonsuz “zaman çizgisi” gibi bir şey boyunca ilerleyip gidiyoruzdur. Gündüz ve geceler sonsuza kadar yinelenip gider, mevsim değişimleri sonsuza kadar sürer; ama biz yaşlanır, sonunda bütün canlılar gibi ölür, zamanı da etkileriyle birlikte, biz doğ-
I madan önce nasılsa tam öyle geride bırakır gideriz.
Yaşlandığımız için zamanın ilerlediğini ya da ileriye doğru hareket ettiğini düşünürüz. Doğrultu hep ileriye doğrudur, asla geriye doğru değil. Yaşadığımız şu an şimdiki za- ‘ man’dıv. Bütün evren tarihi de kapsamak üzere, şimdiye kadar olan bütün olaylar geçmişte, geçmiş zaman’da kalmıştır; şimdiden sonrası ise gelecek zaman”dır. Geçmişte neler olduğunu bilebilir ya da keşfedebiliriz; ama, bazıları aksini ileri sürseler bile, gelecekte ne olacağını bilemeyiz.
Zamanın akış “hızının” hemen hemen sabit olduğunu gösterebilir ve bu hızı ölçebiliriz. Ama zamanın geçişinin farkına varmamız ya da bizim için zamanın geçiş hızı çoğu kez o sırada neler hissettiğimize bağhdır. Biz eğle-niyorken uçar gibi geçen zaman, canımız sıkkınken yavaşlar.
Günümüz bilim adamları zamanı “uzay-zaman süreminin” bir parçası olarak görürler. Başka bir deyişle, uzay ve zamanı aynı bütünün parçaları olarak düşünürler. Albert Ein-stein geliştirdiği görelilik kuramlarında evrenin dörtboyutlu olduğunu öne sürdü (Jbak. Einstein, Albert). Bu boyutlardan üçü uzayın boyudandır: Uzunluk, genişlik ve derinlik. Dördüncü boyut ise zamandır. Ama, hızı ışık hızına yakın bir uzay gemisiyle yol alıyor olsaydınız ve arkadaşınız da gene buna yakın
hızda bir başka uzay gemisiyle yol alıyor olsaydı, zamainın geçiş hızı siz ve arkadaşınız için aynı olmazdı. Einstein bunun niçin böyle olduğunu açıklamıştır; ama onun bu konuyla ilgili akıl yürütme yolu ve matematiği kolay anlaşılanıayacak kadar karmaşıktır. GÖRELİLİK KURAMI maddesinde buna ilişkin daha fazla bilgi bulabilirsiniz.
Zamanın Ölçülmesi
Ne olduğunu bile tam olarak bilmeden insanlar zamanın akış hızını ölçmenin yollannı bulmuşlardır. Bunlar, atalarımızın başvurdukları basit doğal yöntemlerden, bugün bizim kullandığımız Son derece duyarlı ölçme işlemlerine kadar değişir. Belirli bir radyoaktif elementin yarı ömrü kadar kısa ya da Dünya’nın jeolojik tarihi kadar uzun zaman dilimlerini ölçebiliriz. Zamanın doğru ölçiil-inesi ve doğru tutulması son derece gelişkin pek çok bilimsel deneyin temelini oluşturur; aynca günlük yaşamda hepimiz trene yetişmek, buluşma saatinde bir yerde olmak ya da öğünlerimizi düzenleinek için zamanı bilmeye gerek duyâriz.
Zamanın geçişini ölçmek için eski insanlar güneş saatleri, su saatleri ve kum saatleri kullandılar; biz ise bugün sarkaçlı saatler, elektrikli saatler, kuvars kristalli saatler ve hatta atom saatleri kullanmaktayız {bak. Saat). i . i
Bugünkü saatlerle ölçülen zaman ile güneş saatiyle ölçülen zaman aynı şey değildir. Bunun iki nedeni vardır. Birincisi, bildiğimiz saat her zaman aynı hızla işler, ama güneş saatinde durum öyle değildir,. Güneş saati hep aynı hızla çahşmaz, çünkü zamanı Güneş’in gökyüzündeki konumuna göre belirler; Güneş’in’ gökyüzündeki konumunu belirleyen hareketi ise yıl boyunca küçük değişimler gösterir. Zamanı güneş saati gibi sürekli değişen bir ölçekle ölçme zorunluluğu olsaydı, bu durum içinden çıkılmaz bir kanşıklığa yol açardı; bunun yerine başvurulan yöntem, bir yıldaki güneş günlerinin ortalamasını, almak ve bunu bilinen saat günü olarak kabul etmektedir. Buna “ortalama güneş günü” denir; ortalama güneş gününe dayalı olarak ölçülen zaman da “ortalama güneş zamanı” ya da kısaca “ortalama zaman” olarak adlan-Dünyanın zaman dilimleri ortalama 15 boylam derecesi genişliğindedir. Ama bu dilinılerin birçoğu ulusal sınırlara ya da eyalet sınırlarına karşılık gelecek biçimde belirlenmiştir.
dınlır. Güneş saatiyle ölçülen zaman “gerçek güneş zamanı” ya da “görünür zaman” olarak tanımlanır; görünür zaman ile ortalama zaman arasındaki farka “zaman denklemi” denir ve bu fark 16 dakikayı aşmaz.
Güneş saatinin gösterdiği zaman ile bilinen saatin gösterdiği zama:n arasındaki öbür ana fark, güneş saatinde zamanı belirleyen Güneş’in gökyüzündeki konumunun gözlemcinin bulunduğu yere bağlı olmasından kaynaklanır. Londra’da öğleyin Güneş gökyüzünde en yüksek noktasındayken; Chicago’da Güneş henüz yeni doğmuştur ve doğuda, alçaktadır; tam bu sırada Yeni Zelanda’da hemen hemen gece yansıdır, oysa Kalküta’da Güneş batinak üzeredir ve batıda, alçaktadır. Küçük bir ülkede bile Güneş’in gökyüzünde gözlenen konumu bir yerden öbürüne önemli ölçüde değişebilir. Her kent ya da kasaba kendi ortalama zamanını kullanıyor olsa ve bu yüzden buralardaki saatlerin gösterdiği zamanlar birbirinden biraz farklı olsa, bunun ne bü-
yük bir karmaşa yaratacağını görmek bugün çok’ kolaydır. Oysa 19. yüzyılın sonlarına kadar durum tam da böyleydi. İngiltere, Avrupa ve ABD’de demiryolu ağlarının yaygınlaşması, standart bir zaman ölçeğine gereksinim duyulmasına yol açtı. Böylece 1884’te uluslararası bir anlaşma yapıldı ve bu anlaşmayla hemen her ülkede zamanın. Güney Londra’daki, .Greenwich’te ölçülen ortalama zamana bağlanması kararlaştırıldı. Artık yeryüzündeki herhangi bir yer Greenwich’ten şu kadar saat ileride ya da şu kadar, saat geridedir. Greenvvich’teki ortalama zamana, tahmin edilebileceği gibi Greenvvich Ortalama Zamanı denir. ;
Dünya, Kuzey Kutbu’ndan Güney Kutbuna çizilen ve az çok ‘ meridyenleri izleyen çizgilerle 24 ziaman dihmine ayrılmıştır {bak. Enlem VE Boylam). Her. dilimde zaman bir sonrakine göre bir saat farklıdır. Aynı dilimdeki yerlerde, o dilim için “standart zaman” olarak adlandırılan aynı zaman kullanılır.
Herhangi bir ülkenin sınırlan birden çok zaman dilimini kapsayabilir; ama olanaklı olduğu ölçüde, ülkenin bütününde zamanın aynı olması istenir ve bu yüzden de; bazen zaman dilimi çizgileri meridyen doğrultusundan bir miktar saptırılır. Örneğin İrlanda’da zaman dilimi çizgilerinden biri, ülkenin tam ortasından geçer,, ama gene de ülke bütünüyle Greenwich zaman dilimi içine alınmıştır. Bazı ülkeler, tek zaman dilimi içine abnamayacak kadar büyüktür. ABD’de beş zaman dilimi vardır: Atlantik, Doğu, Orta, Dağ ve Pasifik bölgeleri zaman dilimleri-. . .
Greenvvich’in doğusunda kalan bütün dilimlerde zaman Greenwich zamanından daha geç, batısında kalan bütün dilimlerde ise daha erkendir. Londra’da takvimler pazartesiyi, saatler Greenwich Ortalama Zamam’na göre tam öğle vaktini gösterirken, New York’ta saat. Doğu Bölgesi Standart Zamanı’ria göre sabah 7, Chicago’da Orta Bölge Standart Zamanı’na göre sabah 6’dır. Bu durum, saatlerin gece l’i gösterdiği Alaska’nın batı kıyısı açıklanndaki Aleut. Adalan’na kadar böylece sürer gider. Greenwich’ten doğuya yönelindiğinde Berlin’de saat öğleden sonra 1, Moskova’da 3, Pekin’de akşam 8 ve Fiji’de gece yarısıdır; burada pazartesi bitmiş ve sah başlamak üzeredir. Ama Fiji’nin doğusundaki öbür zaman dilimine geçtiğimizde saatlerin gece l’i gösterdiği Aleut Adalan’na; geri dönülmüş olur. Aleut Adalan’nda pazartesi henüz başlamıştır (evet pazartesi, sah değil); Bir saat sonra, Aleut Adalan’nda takvimler pazartesi gününü ve saatler gece yansından sonra 2’yi gösteriyorken Fiji’de takvimler salı’yı, saatler gece yansından sonra l’i gösterecektir. Günüh değiştiği bu iki zaman diHmi arasındaki sınıra Uluslararası Gün Çizgisi ya da gün değişimi çizgisi denir.
Yazın her gün 12 saatten çok güneş ışığı ahnır. İlkbahar ilerledikçe Güneş daha erken doğar, daha geç batar. İnsanlar yazın işe daha •erken başlamayı ve karanhk inmeden önce uzun bir akşamın tadını çıkarmayı yeğlerler. Bu nedenle çeşitli ülkelerde yaz saati uygulamasına gidilmektedir. Buralarda saatler ilkbaharda bir saat ileri, sonbahardaysa.yeniden bir saat geri alınır (öaA:. GÜNDÜZ VE GecE; Yaz SAATİ).
Yıldız Zamanı, r
Astronomlar zamanı Güneş’e göre, değil ,de yıldızlara göre ölçmeyi daha uygun bulurlar. Düiiıya Güneş’in çevresinde dolahdi^rtdan j yıldızlara göre ölçülen zaman (buna “yıIÜİız zanıanı”, denir) , güneş zamanından ve ortalama i’Zamahdan farkhdır. Dünya üzerindeki behrli bir noktadan gözlenmek koşuluyla, yıldızİann gökyüzünde bir kez dolanıp yeniden başlangıçtaki konumlanna geri dönmeleri için geçen zamana yıldız günü denir. Bir yıldız günü, ortalama güneş zamanıyla 23 saat 56 dakika 4 saniye uzunluğundadır; yani, yıİcîîz günü ortalamâ ‘güneş gününden biraz daha kısadır. Bu fark, Dünya’nın Güneş çevresindeki dolanım süresi olan bir yılda 24-saati bulur (günler ile yıllar araşındald iUşki TAKVİM :maddıesinde açıklanmıştir)L; ” ; V’ Bilimsel zîîman birinii’ o\ati saniye, ortalama güneş gününün 1/86.400’ii oİarak tarim liâgelmiştir. Amâ bü tanını yeteirince doğru değildir, çünkü Dünyâ’nm kendi ekseni çevresindeki dönme hızına dayanır; bu Iik’ise çok az da olsa değişim gösterir. (Aslında Dünya giderek yavaşlamaktadır’.) Bugün sa:-niye atom saati yardımıyla tanimlanmaİctâdır. Atomlar elektromagnetik ışınım soğurur ve salarlar; her tür atomun böyle bir ışıma için kendine özgü sabit bir frekansı vardır (Jbak, Atom). Atom saati için seçilen atom, ender bulunan metallerden, sezyumun bir izotopu olan sezyum-133’tür. Bu atomun saldığı elektromagnetik ışınım frekanslanndan biri, son derece yüksek frekansh radyo dalgalan arah^ ğmdadır. Saniye bü ışınımin 9.192.631.770 salınım (titreşim) yapması için geçen zamanın uzunluğudur ve bu ışınım, kuvars kristalli bir osilatörle çalışan, bir saati ayarlamak için kullanılarak ölçülebilir. ••