İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi’nden…

Mikyâsü’l-Cedîd’in (Nilometre) İcadı

Bugünkü modem bilimin temelini, Müslüman ilim adamlannm insanlann hizmetine sunduğu icatlar teşkil etmektedir.

Dünyanın en uzun nehri kabul edilen Nil; verim­li arazileri oluşturduğu gibi arkeoloji, yerleşme ve turizm açısından da ilgi çekicidir. Ayrıca nehrin periyodik olarak taş­ması da çeşidi keşif ve icatlara sebep olmuştur.

Nil Nehri’nin her yıl aynı dö­nemde taşması fark edilmiş ve bu ta­rih, sene başı yapılarak bir takvim meydana getirilmiştir. İki taşma ara­sı 365 gün olarak hesaplanmıştır. Her yıl hazirandan ekime kadar su seviyesi yükselerek taştığından ve et­rafa büyük zararlar verdiğinden su taşkınlarını önceden haber vermek lüzumlu hale gelmişti. Abbasi halife­si El-Mütevekkil (M.847-861) bu meseleye bir hal çaresi bulmak üzere devrinin tanınmış bilim adamı El- Fergânî’yi M.861 yılında Fustât’a (Kahire) gönderdi. El-Fergânî, bura­daki tetkikleri neticesinde, Nil’in yükselişini ve taşmasını önceden ha­ber verecek bir alet yaptı. Bu ölçüm aletine de “Mikyâsü’l-Cedîd” ismini verdi. Günümüzde dahi kullanılan bu aleti, dünyada ilk defa, büyük bil­gin ve âlim El-Fergânî icat etmiştir.

Mısır’ın başkenti Kahire, Nil Nehri kenarındaki en gelişmiş yerleşim merkezlerinden biridir. Afri­ka’nın üçte birini kaplayan Nil Nehri, dünyanın en uzun nehridir (6.650 km). Nil Nehri’nin suyu, haziran ayında en düşük seviyeye indikten sonra kabarmaya başlar ve ekim ayında en yüksek sevi­yeye ulaşır, sonra yavaş yavaş alçalır.

Nil’de yıl boyu meydana gelen değişiklikleri tespit etmek için, nehir boyunca kayalara ve nehir kenarın­daki yapılara seviye işaretleri konu­lurdu. Bu işaretlere göre suyun sevi­yesini ölçen ve kendisine “Sâhib-i mikyas” denilen bir de görevli bulu­nurdu. Bu şahıs, her gün suyun sevi­yesini ölçüp sultana bildirir ve sonra da Kahire sokaklarında halka ilan ederdi.

Abbasi Halîfesi Me’mun devrinin bilginlerinden ve Latinlerce Alfraganus diye bilinen El-Fergânî, matematik, astronomi ve fiziğin yanında diğer ilimlerle de meşgul olmuştur.

Nilometre

Nilometre, denizlerin, göllerin ve ne­hirlerin su seviyesini ölçmeye yarayan alete denir. Bu alet, su seviyesindeki azalma ve artışları gösterir.

Nilometre, üzeri bölümlere ayrılmış se­kizgen bir mermer sütundan ibarettir. Bu alet ilk defa Nil Nehri’nde kullanılmaya başlandığından, nehrin adına izafeten “Nilometre¹¹, yani Nil Metresi olarak anıla gelmiştir. 4İ