Osmanlıların Boğaziçi Tüp Geçit Projesi
Tüp geçit projesi, Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın büyük bir fedakârlıkla yürüttüğü imar faaliyetlerinin bir devamıdır. Tahttan indirilmesiyle yanda kalan birçok projeden sadece birisi olan bu proje, şu an yapımı devam eden tüp geçit projesinden bir buçuk asra yakın bir zaman önce hazırlanmıştı.
İstanbul’da ulaşım, tarih boyunca hep büyük bir mesele olarak gündemde kalmıştır. İki kıtayı ayıran boğazın bir şekilde geçilmesi bu meselenin odak noktasını teşkil etmiştir. H aliç kısmında ulaşım daha az maliyete sahip gemi ve köprülerle sağlanmışsa da boğaz kısmında ulaşım bu kadar kolay olmamıştır. Gemilerin devreye girmesiyle bir nebze rahatlayan boğaz ulaşımı, daha sonraları demiryolu ve kara vasıtalarının artmasıyla köprü ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu sebeple boğazın iki yakasını birbirine bağlayacak köprü ve tünel (tüp geçit) çalışmaları tarih boyunca ve bilhassa son yüzyılda gündemden hiç düşmemiştir. İstanbul’un kara tarafında uygulanmak üzere tüneller ile yine boğazı birbirine bağlayacak köprüler ve denizin içinden tüp geçit için projeler yapılmıştır.
İlk Köprü Projesi Bu çalışmaların ilki, köprü olarak 1500 yıllarında Leonardo da Vinci tarafından Sultan İkinci Bavezid Han’a (1481-1512) sunulmuştur. Bu projede Haliç üzerine bir köprü düşünülmüş, ayrıca bir açılır kapanır köprünün de Boğaz’a yapılması teklif edilmiştir. Uzun yıllar böyle bir proje hayata geçmemiş, ancak 1836 yılına gelindiğinde Haliç’te ilk köprü hizmete girmiştir. Bu köprü Azapkapı ile Unkapanı arasında kurulmuştur. Ardından 1845 yılında Sultan Abdülmecid Han’ın annesi Bezm-i Âlem Valide Sultan tarafından bugünkü Karaköy Köprüsü yaptırılmıştır. Bu köprü muhtelif zamanlarda yenilenmiş olup hâlâ hizmete devam etmektedir.
Bundan başka, 1869 yılında Ka- raköy ve Pera (Beyoğlu) arasında bir tünel (metro) yapımı çalışmaları başlamış ve bu tünel, İstanbul T ü neli ismiyle Ocak 1875 tarihinde hizmete girmiştir.
1876’da tahta çıkan Sultan İkinci Abdülhamid Han zamanında da çeşitli yerlerde uygulanmak üzere köprü ve tünel projeleri hazırlanmıştı. Bunların bir kısmı İstanbul’u kuzeyden güneye dolaşacak demiryolu projeleriydi ve bu projelerde yer yer tüneller de bulunuyordu.
Köprülerle alakalı olarak da boğazın iki ayrı noktasında Saraybur- nu-Üskiidar ve Rumeli Hisarı- Kandilli arasında uygulanmak üzere projeler yapılmıştır. Cisr-i Hamîdî ismi verilen bu projelerin bugün bile aşılamamış üstünlükleri bulunmaktadır. Mesela bu köprülere tren yolu ve alttan yapılmak suretiyle teleferik ilave edilmişti. Bu köprüler sayesinde Asya’nın herhangi bir yerinden trene binildiğinde Avrupa’nın herhangi bir yerine gidilebilecekti.
İstanbul Boğazı’nı Birleştirecek Tüp Geçit Projeleri 1,5 Asır Önce Yapılmıştı
Bütün bu köprü projelerinden başka Osmanlı Devleti’nde deniz içinden ulaşımı sağlayacak çalışmalar da yapılmış, Sarayburnu ile Ü sküdar arasında bir tüp geçit (tiinel- i bahri, cisr-i enbûbî) inşası için çok sayıda proje çizilmiştir. Arşivlerimizde bulunan ilk tüp geçit projesi teklifi, Galata ve Pera arasındaki tünelin mühendisi Eüqene Henri Gavand tarafından yapılmıştır. Henri Gavand, şimdiki Karaköy-Galata tüneli işletmeye açıldıktan bir sene sonra, 1876’da Osmanlı hükümetine Boğaziçi’nde, Sarayburnu ve Üsküdar arasında bir tüp geçit projesi sunmuştur.
Sarayburun -Üsküdar (Şemsi- paşa-Salacak) arasının tüp geçitle bağlanması için ikinci proje ise, Fransız S. Preault Demiryolu Şirketi tarafından hazırlanm ıştır. 1891 yılında Fransız Demiryolu mühendislerinden S. Preault tarafından, devrin padişahı Sultan Ab- dülhamid Han’a “Deniz Altı Çelik Tüneli” başlığı altında bir proje sunuldu. Denizin altından geçecek bu tüp geçit ile raylı ulaşım hedeflenmekteydi.
“Deniz Altında Boru (tüp) Köprünün Ön Projesi” adıyla ve dört binde bir ölçeğine göre hazırlanan proje, bu iş için çok büyük bir inşaat teknolojisi gerektiğini göstermektedir. Bazı kaynaklarda bu proje hakkında “arşivlerde bilgi yoktur” denmekte ise de ilk defa olarak bu sayfalarda yayınlanan ve köprüye ait olan proje ve vesikalar halen Cumhuriyet Arşivi’nde bulunmaktadır. Bu vesikalardan 23 sahifelik şartnamede proje hakkında geniş bilgiler bulunmaktadır.
Sultan İkinci Abdülhamîd H an’ın “Tünel-i Bahri’ (Tüp Geçit) Projesi Üçüncü bir proje olarak yine Sultan İkinci Abdülhamid Han za- mamnda. Boğazın Anadolu (üskü- dar-Salacak) ile Rumeli (Yenikapı- Sarayburnu) yakasına bir tüp geçit yapılması yeniden ele alınmış; üç Amerikalı mühendis Frederic E. Strom, Frank T . Lindman ve John A. Hilliker taraflarından yeni bir proje daha yapılmıştır. Frederik E. Strom kendisi ve arkadaşları adına, padişah tarafindan verilen beratı da almıştır. 1902 yılında çizdirilen projede köprülerin, çelik teknoloji- siyle yapılması hedfleniyordu.
“Tünel-i Bahrî” ismi verilen ve iinvan kısmında “Cisr-i enbübi fi’l- bahr” yani “subaküs viyadikt” denilen bu tüp geçit, denize sabitlenmiş 16 büyük sütun üzerinden geçiriliyordu. Tüp geçidin içinden, ikisi yolcuya biri de eşyalara mahsus üç vagonlu tren işleyecekti. Yenikapı ile Harem arasındaki tüp geçidin Harem kısmı bir demiryolu ile Haydarpaşa’ya bağlanacaktı. Böylece Avrupa-Asya arasında kesintisiz demiryolu ulaşımı sağlanmış olacaktı.
Bu projelerden 1891 ve 1902 tarihli olan iki tüp geçidin üç çizi- mini yayınlıyoruz. Projelerden biri Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi’nde, biri İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ‘nde, biri de Taksim Belediye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
Tüp geçit projesi, Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın büyük bir fedakârlıkla yürüttüğü imar faaliyetlerinin bir devamı olan, fakat tahttan indirilmesiyle yarıda kalan birçok projeden sadece birisidir.
Bu projelerde de görülecektir ki bugün hâlâ yapımı devam eden tüp geçidin projelerini Osmanlı Devleti bir buçuk asra yakın bir zaman öncesinden yaptırmıştır’. Not: Bu projelerin bir araya getirilmesinde yardımlarını esirgemeyen İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Müdiresi Yasemen Akçay Hanımefendi’ye teşekkür ederiz.
Kaynaklar: Boğaziçi’ne iki Köprü, Sultan İkinci Abdülhamid Han’ın Cisr-i Hamîdî Projesi, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2008; Z. Çelik, Değişen İstanbul, 1996; R. Sertaç Kayserili- oğlu, Dersaadet’ten İstanbul’a Tünel, II, İstanbul 2007; Orhan Erinç, “92 Yıl Önce İstanbul Metrosu Çalışmaları ve Yeni Liman Projesi”, BTT Dergisi, S 7, Nisan 1968, s. 48-52.
