Afganistan Nasıl Bir Ülkedir? Merakları Gidermek İçin Okuyun

Afganistan
Asya’da ülke. Hindistan yarıkıtası, Orta Asya ve Ortadoğu ülkeleri arasında yer alan Afganistan, denize açılışı olmadığı halde, kara ulaşımı açısından son derece elverişli bir yerde bulunduğu için (eski çağlarda “dünyanın kavşak noktası” diye adlandırılmıştır), Yakınçağ’a kadar Orta Asya’daki savaşlar, göçler ve ticaretin odak noktasında yer almıştır. Kuzeyde Türkmenistan ve Özbekistan, kuzeydoğuda Tacikistan, batıda İran, doğuda ve güneydoğuda Pakistan, kuzeydoğu uçta Çin, güneyde Umman deniziyle sınırlı olan ülke, 1978’de iktidarı kanlı bir darbeyle ele geçiren marksçı hükümetin çağrısıyla SSCB birlikleri tarafından işgal edilmiş (1979) son Sovyet birliklerinin 1989’da çekilmesinden sonra da kanlı bir iç savaşla sarsılmıştır (Bk. TARİH bölü mü).
102 AFGANİSTAN
YÜZEYŞEKİLLERİ VE DOĞAL KAYNAKLAR Afganistan, yüksek İran yaylası ile Hindukuş sıradağlarının uzantısı olan dağların kapladığı bir ülkedir. Orta ve doğu bölgeleri aşağı yukarı bütünüyle kaplayan, Pamir ve Himalaya’ya bağlanan Hindukuş dağları, ülkeyi enlemesine ortadan ikiye bölerek, kuzey ve güney kesimler arasında ulaşımı büyük ölçüde engellerler; yükseltileri birçok yerde 6 100 m’yi aşar. Geri kalan kesimi kaplayan yüksek yayla, son derece kurak iklimli bir çanak oluşturur. Güneybatıda yer alan Sistan çölü, dünyanın en sıcak ve kurak bölgeİerindendir. İklim. Afganistan geceler ve gündüzler ile mevsimler arasında büyük sıcaklık farkları gözlenen son derece kurak kara ikliminin etkisindedir. Karlı kış mevsimini az miktarda yağış getiren ilkbahar mevsimi izler. Yazlar ve sonbaharlar genellikle kurak geçer. Ortalama yıllık yağış 180 miridir ve 380 miriyi aşmasına çok ender rastlanır. Akarsular. Afganistan’ın büyük akarsuları Hindukuş dağlarında doğarak, genellikle dört ana yöne doğru akarlar; ama içlerinden yalnızca Kâbil ırmağı, Pakistan’da İndus’la birleşerek denize ulaşabilir. Ülkenin en büyük ırmağı Hilmend, Kandehar’ı geçerek güney-gü- neydoğu uçta, İran sınırında yer alan Sistan çanağında sona erer ve kuraklık döneminde buharlaşarak yerinde geniş toz birikintileri bırakır. Heri Rud ırmağı, Herat’ı geçerek batıya doğru akar. Kunduz ırmağı kuzeye doğru akıp, ülkenin Kuzey sınırını oluşturan Amuderya’ya (Ceyhun) karışır. Bitki örtüsü ve hayvan topluluğu. Yukarda sözü edilen iklim koşulları, doğal çevreyi ve doğal yaşamı önemli ölçüde etkilemiştir. Doğu kesimde çam ormanlarının ağır bastığı, kuzey ve kuzeybatıdaki dağlarda fıstık çamlarının yükseldiği ormanlar dışında, ülkenin büyük kesimi çıplak ya da bozkır bitkileriyle kaplıdır. İlkbaharda yaylalarda yeşeren otlaklar, göçebe hayvancılık yapılmasına olanak verir. Afganistan’daki başlıca yaban hayvanları arasında kurt, sırtlan, tilki, leopar, ceylan, ayı ve
dağkeçisi sayılabilir. Doğal kaynaklar. Afganistan yeraltı gelir kaynakları bakımından zengindir. Bilinen ve dönem dönem işletilen büyük demir, krom, bakır, doğalgaz ve petrol yataklarının yanı sıra, uranyum da bulunduğu sanılmaktadır. Ne var ki, bu kaynakların hiçbiri yeterince işletilememekte- dir. Ayrıca hidroelektrik potansiyeli de son derece önemlidir. TOPLUM YAPISI Afgan toplumu bir diller, dinler ve bölgesel topluluklar mozaiği oluşturan çekirdek aile, köy ve kabile birimlerine dayanır. Binlerce yıldır süregelen istilalar ve yerel hareketler, ülkede Orta Asya’nın aşağı yukarı bütün topluluklarından temsilciler bırakmıştır. Nüfusun yarısından çoğunu, Peştu dili konuşan Peş- tular (ya da Pathanlar) oluşturur. Günümüzde aşiret düzenini koruyan Peştular özellikle güneyde ve doğuda yerleşmişlerdir. İkinci büyük topluluk Farsça’dan türeme bir dil (Dari) konuşan Taciklerdir. Genellikle kuzey ve kuzeydoğudaki verimli vadilerde yerleşik düzende yaşar, çiftçilikle geçinirler. Nüfusun % 11 ‘ini oluşturan Türk topluluklar (Özbekler ve Türkmenler) da kuzeyde yaşar, geçimlerini tarımla sağlarlar. Orta kesimdeki dağlarda, son derece güç koşullar altında, çoğu Farsça konuşan Hazarlar ve Moğol kökenli topluluklar yaşar. Ülkede daha birçok etnik topluluk vardır; bunların baş- lıcaları arasında doğuda yüksek dağlarda yaşayan Nu- ristanlılar ve güneyde, çöl bölgesinde yaşayan Beluçlar sayılabilir. Afganistan halkının aşağı yukarı tümü müslümandır (4/5’ü sünni). Nüfus. Afganistan’ın nüfus verileri kesin değildir: Ülkede hiç sayım yapılmamıştır. 1980 öncesinde nüfusun % 20’si geçimini göçebe hayvancılıkla sağlarken, bunların büyük bölümü (yaklaşık 5 milyon kişi) SSCB birlikleriyle savaş nedeniyle Pakistan ve İran’a sığınmak zorunda kalmıştır. Ayrıca en verimli tarım bölgesinde sistemli bir soykırım uygulanmış, 1 milyona yakın Afganlı öldürül
İKİSTAN ı
Denau,
.Kirovsk
Keramet Niyaz
NVasnoye . Znamya TÜRKMENİSTAN
?os,aŞ .Feyzabi ıl Likan ,*Cofm
ŞarVi.İf
Dovlatabad
Andhoj
?ibfrgan . De vle t a bad d Sar t. na
. TasKeprı
‘Farıman
, Lai-Gerd J Sayghan Margi
Pagman • J ^İKüte^r^ Kj i Aşru *?2eyd Şettabad * »Söfaki f / Barak’ Şeş Gav\*
Pencab
. Peşin Can feyvare’ipındand
AFGANİSTAN
Girişk HİLMEND ÇÖLÜ . .
KAŞ ÇOLU laş-ı Coveyn
Demiryolu
1 1 1J”‘Kanal ya da Su yolu
Buzul
+ En yüksek nokta
Metre Altında 4(XX) 2000 1000
Kuşney Dervışhan
uan o t Hfndu££ğ *ı
REGIST ANsÇOLUMARGOV ÇOLU lirabad VSahar Borcak Önemli başkentler
Önemli kentlerin büyüklükleri
Tovrzı. % ZERfcH’ ~ İfeuNTUSU ‘ Rgdbar
¡643m
ar Şah V DAĞLAR) 5 1979 Rand MÇNally A Co. ^560300-772’-<‘^-2 \,
AFGANİSTAN 103
AFGANİSTAN CUMHURİYETİ
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 652,090 km2. Baş- kenti ve en büyük kenti: Kabil (2 200 000 nüf.; 1989 tah.). TOPLUM YAPISI. Nüfus (1992 tah.): 16 900 000; nüfus yoğunluğu km2’ye 26 kişi. Nüfus dağılımı (1992): % 18 kentlerde, % 82 kırsal kesimde. Yıllık artış hızı (1992 dönemi): % 2,6. Resmî dilleri: Peştu, Dari (Farsça). Başlıca dini: İslâm. EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuryazarlık oranı (1990 tah.): yetişkin nüfusun % 29’u. Üniversite sayısı (1990): 5. Hastane yatak sayısı (1990): 7 227. Hekim sayısı (1987): 2 957. Ortalama ömür: Kadınlarda —42, erkeklerde —41. Bebek ölüm oranı (1992): 1 000 canlı doğumda 172. EKONOMİ. GSMH (1989): 3 milyar ABD doları; kişi başına ulusal gelir: 200 ABD doları. Etkin nüfus dağılımı (1990): Tarım j— % 68; ticaret ve hizmetler)— %13; sanayi)— % 10; yapı sanayisi)— % 6. Dış ticaret (1989): dışalım)— 900 milyon ABD doları; dışsatım)— 433 milyon ABD doİarı. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: Eski SSCB ülkeleri, Japonya, Singapur, Almanya. Para birimi: |Afga- ni= 100 pul. HÜKÜMET. Türü: İslâm Cumhuriyeti. Yasama gücü: Millet Meclisi (ilke olarak). Yönetim bölümlemesi: 31 eyalet. ULAŞIM. Demiryolları (1988): 10 km. Karayolları (1988): 19 200 km. Başlıca limanlar: Yok. Başlıca havalimanları: 2.
müştür. Büyük kentlerdeyse, kırsal kesimlerdeki savaştan kaçanlar nedeniyle büyük bir nüfus artışı gözlenmiştir:Başkent Kâbil’in nüfusu iki kat,|Kandahar, Herat, Mezarışerif, Celalabad ve Kunduz’un nüfusları da önemli ölçüde artmıştır. 1988’den sonra, komşu ülkelere sığınanlar, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komisyonu görevlilerinin gözetiminde ülkeye dönmeye başlamışlarsa da, bu kez iç savaş, dönüşü yavaşlat- mıştır. Sağlık. Sıtma ve kolera gibi yerel hastalıkların denetim altına alınmış olmasına karşılık, etkili tıbbi bakım ve kamu sağlık hizmetleri yalnızca kentlerde sınırlıyken, savaş ve merkezî hükümetin denetiminin ortadan kalkması, durumu daha da kötü leşti r m işti r. Nüfus yavaş bir hızla artmakta, yüksek doğum oranını, bebek ve çocuk ölümleri dengelemektedir. Eğitim. Eğitimde 1950-1973 yılları arasında büyük bir ilerleme gerçekleştirilmiş, okul çağındaki çocukların yarısından çoğu ilköğretimden yararlanmaya başlamış, ayrıca aşağı yukarı bütün kasabalarda ortaöğretim kurumlan açılmış, Kâbil’deki ulusal üniversitede oldukça yüksek nitelikli öğretim programları yürürlüğe konmuştur. Birçok ülkenin yardımıyla gerçekleştirilen bu ilerle
melere karşın, nüfusun % 70’i hâlâ okuma-yazma bilmemektedir. 1979’dan sonra, özellikle kırsal kesimde eğitim, savaş nedeniyle gerilemiştir: Devlet okulları ve öğretmenler, Sovyet birliklerine direnen Mücahit topluluklarının temel hedefi haline gelmişti. EKONOMİ Afganistan’da XX. yy. başlarında ticareti geliştirmek, sanayi üretimine geçmek, ulaşımı yaygınlaştırmak için yüzeysel çabalar harcanmış, gerçek gelişmeyse, 1950 yıllarında ABD’den ve SSCB’den, daha sonra da İran’dan ve Basra körfezi kıyısı ülkelerinden alınan yardımlarla başlamıştır. Ne var ki, 1979’da patlak veren savaş, bu olumlu gelişmelerin aşağı yukarı bütün ürünlerini yok etmiştir. Tarım.Afganistan ekonomisi temelde tarıma dayalıdır. Başlıca besin ürünü buğday, sulamayla önemli ölçüde yetiştirilir. Ticarete yönelik ürünlerin başındaysa pamuk gelir. Ayrıca az miktarda da olsa çeşitli sebze ve meyveler (özellikle üzüm ve karpuz) yetiştirilir. Hayvancılık ürünlerinden deri, post ve karakul koyunu kürkleri, büyük ölçüde yurt dışına satılır. 1979-1988 yılları arasında tarım üretimi % 5Ö’den çok azalmıştır. Üstelik sulama kanallarının savaştan büyük zarar görmesi nedeniyle, üretimin yeniden geliştirilmesinde büyük güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Sanayi ve ulaşım. Sanayi gelişmemiştir; Kâbil ve çevresinde az sayıda fabrika ve yapımevleri de tarım ürünlerinin işlenmesiyle sınırlıdır. Ulaşımda, büyük kentler arasında karayollarıyla bağlantı sağlanmıştır. Aşağı yukarı bütün eyalet merkezleri arasında da hava ulaşımı kurulmuştur. TARİH Afganistan konumundan ötürü, uzun tarihi boyunca birçok halk tarafından istila edilmiş, İ.Ö. VI. yy’da Pers kralı Dara’nın, İ.Ö. 328’de Büyük İskender’in, İ.Ö. II ve I. yy’larda Sakalar, Parthlar, Hintliler ve Kuşilerin, İ.S. V. ve VI. yy’larda Ak Hunların eline geçmiştir. VI. yy’da Arapların İslâm dinini yaydıkları ülke, XI. yy. başında Gazneli Mahmut yönetimindeki Türkler tarafından, İslâm uygarlığının odak noktalarından birine dönüştürülmüştür. XIV. yy. sonunda bütünüyle Timur İmparatorluğu topraklarına katılan ülkede, Timur soyundan Ba- bur, başkenti Kâbil olan Türk-Hint İmparatorluğu’nu kurmuştur. XVI. ve XVII. yy’lar boyunca ülkenin bazı kesimleri Moğolların, geri kalan kesimler de İran’daki Safevilerin egemenliğinde kalmıştır. Afganistan 1947’de Peştulardan Ahmet Şah’ın önderliğinde İran boyunduruğundan kurtularak, bağımsız bir krallığa dönüştü. XVIII. yy. sonundaki bir iç çekişmeden sonra, Dost Muhammet Han 1839’dan başlayarak bütünlüğü yeniden sağladı; ama İngiliz saldırılarına şiddetle savaşmasına karşın, bir tür yarı bağımsızlığı kabul etmek zorunda kaldı. Torunu Abdurrahman Han, İngi- lizlere karşı bağımsızlık savaşını yeniden başlattı ve İn- gilizler çok uzun yıllar süren savaşlar sonunda, AfganlIlara boyun eğdirmeyi bir türlü başaramayıp, sonunda 8 Ağustos 1919 Ravalpindi ateşkesi ve 22 Kasım 1921 Kâbil antlaşmasıyla, Afganistan’ın bağımsızlığını kabul etmek zorunda kaldılar. Abdurrahman’ın torunu Emanullah Han, ülkenin bağımsızlığa kavuşmasını sağladıktan sonra, bir dizi siyasal ve toplumsal devrim gerçekleştirmeye giriştiyse de, tutucuların tepkileri karşısında, tahttan çekilmek zorunda kaldı (1929). İktidarı ele geçiren Habibullah Han’ın altı ay süren kanlı yönetiminden sonra, Emanullah Han’ın akrabalarından Nadir Şah, diktatörü devirerek (1929), ülkeyi 1933’e kadar yönetti. Öldürülmesiyle yerine geçen (1933) oğlu Zahir Şah, 1964’te çok partili
104 AFGANİSTAN
(Solda) Hindukuş dağlarının eteğinde yer alan Kâbil, Afganistan’ın başkenti ve en büyük kentidir.
(Sağda) Kırmızı dikdörtgenler Kabil’deki sıcaklık, mavi dikdörtgenler yağış ortalamalarını göstermektedir.
rlındukuş’taki yaylaların birinde karakul koyunu kırkan Peştu çobanları (yünler, keçe ve kilim ipliği yapmakta kullanılacaktır). Afganistan’da, göçebe yaşama biçimi hızla ortadan kalkmaktadır. Bunun başlıca nedenlerinden biri, 1979’dan sonra pek çok göçebenin dağlardan Pakistan’a ve İran’a geçmiş olmalarıdır.
meşrutiyet rejimine geçme kararı alıp, bir Anayasa ha- zırlattıysa da, kurulan siyasal partiler arasında dönem dönem şiddete kadar varan çekişmeler, 1973’te kralın amcaoğlu Serdar Muhammet Davut’un askerî darbesine yol açtı: Zahir Şah sürgün edilerek, İtalya’ya yerleşti. Serdar Muhammet Davut’un Nisan 1978’de marksçı bir darbe sırasında öldürülmesiyle iktidarı ele geçiren Hizb-i Demokratik-i Halk-ı Afgani’nin (Afgan Halkının Demokratik Partisi: AHDD) önderi NurMuhammetTe- reki, Devrim Konseyi başkanı olarak yönetimi üstlendi. AHDD’nin marksçı bir rejim uygulamaya başlayarak, eğitim, toprak mülkiyeti, aile hukuku, vb. alanlarda yüzeysel de olsa bazı köktenci reformlar uygulamaya girişmesi ve ağır bir baskı rejimini başlatması, özellikle kırsal kesimdeki müslümanlar arasında yoğun tepkiye yol açtı ve rejime karşı silahlı direnişe geçen ilk Mücahit toplulukları kuruldu. Artan Sovyet desteğine karşın, ayaklanmaların önünün alınamadığı ülkede, NurTere- ki’nin Eylül 1979’da Hafızullah Emin tarafından devrilmesinden (kısa süre sonra da öldürüldü) sonra, Aralık 1979’daki Sovyet askerî müdahalesini H. Emin’in yerine Babrak (ya da Bebrek) Karmal’ın getirilmesi izledi. Sovyet) müdahalesinden sonra çeşitli Mücahit toplulukları “ortak düşmana karşı birlikte hareket” kararı alarak, Pakistan ve ABD’nin yoğun silah yardımlarıyla, ülkenin önemli bir bölümünü denetimleri altına almayı başardılar. Afgan gizli polis örgütü başkanı Muhammet Necibullah, 1986’da Babrak Karmal’ın Afgan Komünist Partisi genel sekreterliğinden ve devlet başkanlığından
ayrılmasından sonra yönetimi üstlenip, muhafazakârların desteğini kazanmak amacıyla devletin marksçı uygulamalarına son verirken, barışın sağlanması için görüşmeleri de başlattı. Kasım 1987’de, aşiret başkanları- nın kurdukları bir meclise yeni bir Anayasa oylatıp, cumhurbaşkanlığına seçildikten sonra, Nisan 1988’de iki meclisli bir Parlamento için genel seçimler yapılacağını ve Parlamento’nun Devrim Konseyinin yerini alacağını açıkladı. Uzun görüşmelerden sonra, Nisan 1988’de İsviçre’de Cenevre’de imzalanan anlaşmayla Sovyet birliklerinin tümünün 15 Şubat 1989’a kadar ülkeden çekilmeleri kararlaştırıldı. Ayrıca Pakistan ile Afganistan arasında, birbirlerinin içişlerine karışmama ve milyonlarca mültecinin sınırdan geçmelerine izin verme? konusunda anlaşıldı. SSCB ve ABD, anlaşmalara garantör olarak imza koydular. Sovyet birliklerinin yarısının 15 Ağustos 1988’de, geri kalanının 15 Şubat 1989’da ülkeden çekilmesinden sonra, anlaşmaların imzalanmasına katılmamış olan Mücahitler, Necibullah yönetimine karşı savaşımı, gün geçtikçe şiddetlendirerek sürdürdüler. Eylül 1991 ‘de ABD ile SSCB’nin, savaşan taraflara silah yardımında bulunmamakta anlaşmalarının ardından, Necibullah tek yanlı olarak ateşkes ilan ettiyse de, Mücahitler bu karara da uymayarak, Nisan 1992’de Kâbil’e girmeyi başardılar. Hemen ardından, Necibullah bütün görevlerinden çekildiğini açıklamak zorunda kaldı ve çeşitli Mücahit gruplarının temsilcilerini içeren 50 kişilik bir Geçici Konsey oluşturuldu; ama Mücahit
AFRİKA 105
topluluklarının en önemlilerinden Hizb-i İslâmî’nin önderi Hikmetyar, bu konseyi tanımadığını açıkladı. 14 yıl süren savaştan sonra yönetimi resmen devralan Geçici Konsey’in başkanlığına Müceddidi, başbakanlığa da Abdüssabur Ferit atandı. 28 Haziran 1992’de Afganistan’ın bir İslâm Cumhuriyeti olduğu ilan edildi ve devlet başkanlığına Prof. Burhanettin Rabbani getirildi. GÜZEL SANATLAR Afganistan, Pers, Hint-eski Yunan, buddhacıtık ve İslâm uygarlıklarının merkezleri arasında yer almış bir ülkedir. Son derece önemli arkeoloji alanlarının büyük bölümünde henüz hiçbir kazı yapılamamıştır. Ortaya çıkarı- labilen arkeoloji anıtlarının başlıcaları arasında Bami- yan ve Hadda’daki manastırlar, Gazne’deki Gazneli sarayı, eski Yunan kentlerinden Ay-Hanum kenti, vb. sayılabilir. Özellikle XV. yy. sonlarında Timurlular döneminde minyatür sanatının baş yapıtlarının verilmesiyle tanınan Herat kenti XI. yy’dan XVI. yy’a kadar büyük bir uygarlık ve sanat merkezi olmuştur