Atlas okyanusu
Dünyanın ikinci büyük okyanusu. S biçiminde kuzeyden güneye doğru uzanan ince uzun bir havzada yeralan Atlas okyanusu (Atlantik okyanusu da denir), 8 ° Kuzey enlemi yakınında ekvator karşı akıntıları tarafından ikiye ayrılır: Kuzey Atlas okyanusu ve Güney Atlas okyanusu. Batıda Güney Amerika ve Kuzey Amerika’yla, doğuda Avrupa ve Afrika’yla, kuzeyde Kuzey Buzdenizi’yle, güneyde Drake boğazı aracılığıyla Büyük Okyanusla sınırlıdır. Panama kanalı, Atlas okyanusunu yapay olarak Büyük Okyanus’a bağlar.
Doğuda Hint okyanusu ile arasındaki sınırı 20° Doğu boylamı oluşturur. Kuzey Buzdenizi’yle arasındaki sınırsa, Grönland’dan Spitzberg (Svalbard adalarında) adasının en güney noktasına, oradan da Norveç’in kuzeyine uzanan çizgidir. Yaklaşık olarak yeryüzünün % 20’sini kaplayan Atlas okyanusu büyüklük bakımından Büyük Okyanus’tan sonra ikinci sırada yeralır. Adı eski Yunan mitolojisindeki Atlas’tan (Atlantik sözcüğü, “Atlas” anlamına gelir) kaynaklanır; yüzölçümü yan denizleriyle birlikte yaklaşık 106 450 000 km2,yan denizler hesaba katılmazsa 82 362 000 km2dir. Sularını Atlas okyanusuna akıtan toprakların yüzölçümüyse, sularını Büyük Okyanus’a ya da Hint okyanusuna akıtan topraklarınkinden dört kat büyüktür. Atlas okyanusunun yan denizleriyle birlikte hacmi 354 700 000 km3, yan denizler hesaba katılmadan hacmi 323 600 000 km3’tür. Atlas okyanusunun yan denizleriyle birlikte alındığında ortalama derinliği 3 332 m, yan denizler hesaba katılmadığında 3 926 m’dir. En derin yeri Porto Riko çukurunda 8 381 m’yi bulur.
Atlas okyanusunun genişliği Brezilya ile Liberya arasında 2 848 km’den ABD ile kuzey Afrika arasında yaklaşık 4 830 km arasında değişir. Atlas okyanusunun kıyıları çok sayıda koy, körfez ve denizle büyük ölçüde girintili çıkıntılıdır. Bunların başiıcaları Antil denizi, Meksika körfezi, St. Lawrence körfezi, Hudson körfezi, Baffin körfezi, Akdeniz, Karadeniz, Kuzey denizi, Baltık denizi, Barents denizi, Norveç-Grönland denizi ve Weddell denizidir. Okyanusun bir başka özelliği de, ada sayısının nispeten az olmasıdır. Adaların başiıcaları arasında Svalbard, adaları/Grönland, İzlanda, Britanya adaları, Azor adaları, Madeira adaları, Kanarya adaları, Cabo Verde adaları, Falkland (Maldiv) adaları ve Güney Georgia adaları sayılabilir.
OKYANUSUN DİBİ
Atlas okyanusunun dibindeki yüzeyşekillerinin başlıcası Orta Atlas okyanusu sıradağları ya da Atlas okyanusu orta sırtı adı verilen denizaltı dağsırasıdır. Bu denizaltı sıradağı, kuzeyde İzlanda’dan, güneyde yaklaşık 58° Güney enlemine kadar uzanır; en yeri 1 600 km’dir. Aşağı yukarı bütün sırt boyunca, büyük bir yarık vadisi uzanır. Sırtın üstündeki suyun derinliği, birçok yerde 2 700 m’den azdır; sırttan yükselen birçok doruk, su yüzeyinde adalar oluşturur. Güney Atlas okyanusunda da, ayrı bir sıradağ olan Walvis sırtı ya da Walvis sıradağı yeralır. Atlas okyanusu orta sırtı, Atlas okyanusunu ortalama derinlikleri 3 660 m ile 5 485 m arasında değişen iki büyük çanağa ayırır. Kıtalar ile Atlas okyanusu orta sırtı arasında enlemesine uzanan sırtlar da, dibini çok sayıda havzaya ayırır. Bu havzaların en büyükleri Kuzey Atlas okyanusunda Guyana, Kuzey Amerika, Cabo Verde ve Kanarya adaları havzalarıdır. Güney Atlas okyanusundaysa Angola, Kap, Arjantin ve Brezilya havzalarıdır.
Okyanusun derin diplerinin eskiden dümdüz olduğu sanılmıştır; oysa çok sayıda deniz dağı ve bazı guyotlar vardır. Ayrıca okyanusun dibinde çok sayıda çukur da yeralır. Kuzey Atlas okyanusundaki Porto Riko çukuru, bunların en derinidir. Güney Atlas okyanusundaysa Güney Sandwich çukurunun derinliği 8 428 m’yi bulur. Ekvatorun yakınındaki Romanche çukurunun derinliği 7 760 m’dir. Kıtaların kıyıları boyunca uzanan kum tabakaları, dip yüzeyşekillerinin % 11 ‘i kadarını oluşturur.
Bu kabartmalı haritada, Atlas okyanusundaki derinlikler ve’dip yüzeyşekilleri görülmektedir. Sesle derinlik ölçme donatımlarını kullanan günümüz denizbilimcileri, okyanus dibi yüzeyşekillerinin bir dizi çukur, sırt ve yüze çıkan doruktan oluştuğunu belirlemişlerdir.
Okyanus tortulları kara kökenli, deniz kökenli ve deniz dibi kökenli gereçlerden oluşur. Kara kökenli birikintiler aşınma, atmosfer etkisi ve karadaki yanardağ etkinlikleri sonucunda oluşup, sonra denize sürüklenmiş kum, çakıl ve taş parçacıklarıdır. En kalın oldukları yerler büyük ırmakların okyanusa döküldükleri yerlerin ve kıyı çöllerinin açıklarıdır. Deniz kökenli tortullar, okyanusta yaşayan organizmaların kalıntılarında oluşur. Deniz kökenli tortul tabakalar okyanus dibinin büyük bölümünü kaplar;kalınlıkları 60 m’den 3 300 m’ye kadar uzanır; en kalın oldukları yerler, birleşme kuşakları ve derin soğuk su akıntılarının yüzeye çıktıkları bölgelerdir. Okyanus dibi kökenli gereçler manganez parçalarındaki gibi maddelerden oluşur; özellikle tortullaşmanın yavaş gerçekleştiği ya da akıntıların birikintileri birbirinden ayırdığı yerlerde rastlanır.
SUYUN ÖZELLİKLERİ
Açık okyanusta suyun tuzluluk oranı %0 33- % 0 37 arasında değişir ve bulunulan enleme ve mevsimlere bağlı değişiklikler gösterir. En düşük tuzluluk oranının ekvatorun hemen kuzeyinde bulunmasına karşılık, düşük değerler genellikle yüksek enlemlerde ve büyük ırmakların okyanusa döküldükleri yerlerin açıklarındadır. En yüksek tuzluluk, 25° Kuzey enlemi dolaylarında bulunur. Yüzey sularındaki tuzluluk oranı buharlaşmadan, yağıştan, akarsuların dökülmesinden ve deniz buzlarının erimesinden etkilenir.
Yüzeydeki su sıcaklıkları da enleme, akıntı sistemlerine, mevsimler ve güneş enerjisinin enlemler arasındaki dağılımına göre değişir, 20C’ın altı ile 29 °C arasında oynar. En yüksek sıcaklıklar ekvatorun hemen kuzeyinde, en düşük sıcaklıklar kutup bölge- lerindedir. Orta enlemlerdeyse sıcaklık farklılıkları 10 °C’ı aşmaz; 7 °C-8 °C arasında değişir.
Atlas okyanusu dört ana su kütlesinden oluşur. Kuzey Atlas okyanusunda ve Güney Atlas okyanusunda, orta derinlikte sular yüzey sularını oluşturur. Antarktika’nın altındaki ara sularda derinlik 1 000 m’ye kadar iner. Kuzey Atlas okyanusundaki derin suların derinliği 4 000 m’ye kadar ulaşır. Antarktika derin dip suyuysa, derinlikleri 4 000 m’yi aşan okyanus çukurlarının içini doldurur.
Kuzey Atlas okyanusunda sular akrep ve yelkovan doğrultusunda dolaşırlar; Güney Atlas okyanusundaysa, dolaşım ters yöndedir. Bunun nedeni, Coriplis gücüdür (Bk. OKYANUS AKINTILARI). Atlas okyanusunda gelgit yarım günde bir olur; yani 24 Ay saati boyunca sular iki kez yükselir. Gelgit genellikle güneyden kuzeye doğru giden dalgalar biçimindedir; 40° Kuzey enlemin üstündeyse, doğu ile batı arasında bazı oynamalar olur.
İKLİM
Atlas okyanusunun ve yan denizlerinin iklimini yüzey sularının ısısı, akıntılar ve sular boyunca esen rüzgârlar etkiler. Okyanusların yüksek ısı tutma yeteneği yüzünden, deniz iklimleri ılımandırlar; mevsimler arasında çok büyük oynamalar olmaz. Yağış miktarı kıyılardaki hava verilerine, hava sıcaklığı da su sıcaklıklarına bakılarak yaklaşık olarak elde edilebilir. Okyanuslar buharlaşma yoluyla elde edilen atmosferdeki nemin ana kaynağıdır. İklim bölgeleri, bulunulan enleme göre değişir; en sıcak iklim bölgeleri Kuzey Atlas okyanusu ile ekvator arasında yer alır. Soğuk bölgeler yüksek enlemlerde, en soğuk bölgeler, denizin buzla kaplı olduğu kesimlerdedir. Okyanus akıntıları, sıcak su taşıyarak,önlerinden geçtikleri karaların iklimin yumuşamasına katkıda bulunurlar.
Yan deniz alanları da, bu akıntıların üstünden esen rüzgârlarla ısınır ya da soğur. Sözgelimi Golfstrim, Britanya adalarının ve Kuzeybatı Avrupa’nın atmosferini ısıtır. Soğuk su akıntılarıysa, Kanada’nın kuzey kesiminin ve Afrika’nın kuzeybatı kıyısının açıklarında yoğun sis oluşmasına yol açar. Rüzgârlar, genel olarak, karalara sıcak ya da soğuk hava taşırlar.
TARİH VE EKONOMİ
Atlas okyanusunun dünyadaki okyanusların en genci olduğu sanılmaktadır. Günümüzden 100 milyon yıl, önce eski kıta Pangaea’nın parçalanarak deniz dibinin genişlemesi süreciyle kıtaların oluşmasından ve birbirlerinden ayrılmalarından önce varolmadığını gösteren kanıtlar vardır. Kıyılarında yerleşme yerlerinin kurulmasından bu yana Atlas okyanusunda çok sayıda keşif gezisi yapılmıştır. Bu ilk gezginlerin en ünlüleri Vikingler, Portekizliler ve Kristof Kolomb’dur. Kolomb’dan sonra, Atlas okyanusunda keşif gezileri başlamış ve birçok yeni ticaret yolu açılmıştır. Bunun sonucunda da Atlas okyanusu, Avrupa ile Amerika kıtası arasındaki başlıca ulaşım alanı olmuştur ve bu işlevini günümüzde de sürdürmektedir. Atlas okyanusunda çok sayıda bilimsel araştırma da yapılmıştır; bunların başiıcaları arasında Almanların Meteor gemisinin seferi, Columbia ÜniversitesiLamont Yerbilim Gözlemevi’nin ve ABD Donanması Hidrografya Bürosu’nun düzenledikleri seferler sayılabilir.
Atlas okyanusu, çevresindeki ülkelerin gelişmesine ve ekonomisine de önemli katkılarda bulunmuştur, önemli taşıma, ulaşım yollarıyla aşılmasının yanı sıra, Atlas okyanusu kıta sahanlığındaki tortul tabakalarda pek çok zengin petrol yatağı ve üslerindeki sularda da dünyanın en zengin balık alanları vardır. Tutulan balık türlerinin başlıcaları morina, beyaz morina, ringa ve uskumrudur. En verimli balıkçılık alanları arasında Newfoundland açıkları, Nova Scotia açıkları, Cod burnunun açıkları, Bahama adaları çevresi, İzlanda’nın çevresindeki sular, İrlanda denizi, Kuzey denizindeki Dogger seti, Falkland adaları çevresi sayılabilir.
Yukarda sayılan türlerin yanı sıra, bol miktarda yılan balığı, ıstakoz ve balina ailesi tutulur. Bütün bu etmenler birlikte alındığında, Atlas okyanusunun büyük ticari değeri daha iyi anlaşılır. Bu arada petrol akıntıları, plastik atıkların ve zehirli kalıntıların denize dökülmesinin okyanus çevresi için oluşturduğu tehdit yüzünden, çevre kirliliğinin hiç değilse bazı biçimlerini azaltmak amacıyla, çeşitli uluslararası antlaşmalar yapılmıştır.