Amasya (kent)

Amasya (kent)
Karadeniz bölgesinin iç kesiminde, 400 m yükseltide, batı-doğu doğrultusunda akan Yeşilırmak’ın her iki kıyısında yer alan Amasya’nın, nüfusu 57 288’dir. Tarih. Kimler tarafından kurulduğu kesin olarak bilinmeyen, ama tarihinin Hititler dönemine kadar indiği sanılan kentin eski adı Amaseialidi. İ.Ö. 63’te Roma İm- paratorluğu’na katıldı. İ.S. III. yy’dalönemli |bir ¡piskoposluk merkezi oldu. VIII. yy’ın başlarında Müslüman araplar tarafından alındıysa (712) da, çok geçmeden yeniden BizanslIların eline jgeçti. XI. yy’da Türklertarafından fethedilen kent, Danişmendoğulları tarafından yönetildi. XII. yy’da Kılıçarslan II tarafından Selçuklu Devleti’ne katıldı. 1243’te Kösedağ Savaşı’ndan sonra Moğolların ele geçirdikleri Amasya, Moğol valileri tarafından yönetilmeye başlandı. Daha sonra, Sivas ve çevresinde egemen olan Eretna Bey’in ve onun mirasçılarının eline geçti. Yıldırım Bayezit tarafından 1398’de Os- manlı topraklarına katıldı (Yıldırım, Amasya’nın idaresini oğlu Çelebi Mehmet’e bıraktı). Ankara Savaşı’nda (1402) babası tutsak düşen Çelebi Mehmet, kuvvetleriyle Amasya’ya çekildi ve kardeşleriyle giriştiği savaşımda, kenti üs olarak kullandı. Daha sonra Osmanlı Devleti’nin doğu sınırı yakınında stratejik önemi olan bir merkeze dönüşen Amasya, bu dönemde Padişahların da zaman zaman uğrayıp bir süre oturdukları bir kent oldu; sözgelimi Yavuz Sultan Selim, Çaldıran Savaşı dönüşünde kış mevsimini Amasya’da geçirdi; Kanuni de Nahçıvan Seferi dönüşü bir süre Amasya’da kaldı: İran, Osmanlı Devleti arasında 1555 yılında imzalanan Amasya Antlaşması, Kanuni’nin, Amasya’da kaldığı sırasında gerçekleşti. XV. ve ¡XVI. yy’larda da, şehzadelerin yönetimi tecrübesi kazanmak için valilik yaptıkları merkezlerin başında gelen Amasya, bu sayede gelişti ve birçok önemli mimarlık yapıtlarıyla süslendi. XV. yy’ın başlarında 55 mahallesi bulunan, nüfusunun 8 000 kadar olduğu tahmin edilen kent, XVI. yy’da da aynı mahalle sayısını korudu; nüfusuysa yaklaşık 10 000’e ulaştı. Ama 1555’teki büyük yangınlardan ve daha sonraki Celali isyanlarından etkilenmesi sonucunda büyük ölçüde geriledi. Mahalle sayısı XVII. yy’da 53’e, XVIII. yy’da 36’ya düştü. Bununla birlikte çok sayıda eğitim kurumayla (medrese) önemli bir kültür merkezi olma niteliğini daha sonraki yüzyıllarda da sürdürdü: 1861’de kenti ziyaret eden Fransa gezgini George Perrot, çok sayıda medrese bulunduğunu ve bu medreselerde 2 000 kadar öğrencinin okuduğunu belirterek, Amasya için “Anadolu’nun Oxford’u” deyimini kullanmıştır. Yakın dönemlerde Amasya tarihini ilgilendiren en önemli olay ise Kurtuluş Savaşı’nın başladığı ilk günlerde (22 Haziran 1919), “Amasya Genelgesinin kentte yayınlanmış oldu. Günümüzde Amasya* Osmanlı döneminde bir sancak merkezi olan Amasya kenti,;Cumhuriyet’in başlarında il merkezine dönüştürüldü (20 Nisan 1926), 1927’de yapılan ilk nüfus sayımında 12 481 olan nüfusu, 1950 sayımına kadar 15 000’in altında kaldı. 1960’ta 30 000’e yaklaştı (28 525), 1985’te 50 000’i (53 431), 1990 sayımında 55 000’i aştı. Yeşilırmak vadisinin batı-doğu doğrultusuna aldığı ve çok dolaştığı bir kesimde yer alan günümüzdeki Amasya kenti, bu dar boğazın iki yanında yayılır. Ama, Yeşilırmak’ın sol (kuzey) kıyısında yerleşim alanı dar ve ince bir şerit oluşturur. Buradaki dar yerleşme alanı kale kalıntıları, kral mezarları ve Yeşilırmak arasında sıkışıp kalmıştır. Bu kıyıdaki yamaçların ırmağa çok dik bir biçimde inmesi sonucunda, söz konusu sol kıyının bazı kesimlerinde kent, genişlemeye elverişli alan bulamamıştır. 1930’da kente ulaşan demiryolu da dar boğazın bu kıyısını kayalar içine oyulmuş tünellerle izleyebilmektedir. Kentin asıl yerleşim ve gelişme alanı, Yeşilırmak’ın sağ (güney) kıyısında, daha az eğimli olan kesimde (Ferhat dağı eteklerine doğru hafifçe yükselen kesimde) genişler. Kentin Yeşilırmak tarafından ikiye ayrılan mahalleleri, kent içinde 5 köprüyle biribirine bağlanır: Batıdan doğuya doğru Meydan köprüsü (İstasyon köprüsü), Maydanoz köprüsü, Alçak köprü, Hükümet köprüsü (eskiden Helkis, ya da Selkis köprüsü denilen köprü), Kunç köprüsü. Yeşilırmak’ın sol kıyısında, kale ile ırmak arasında Maydanoz köprüsünden Alçak köprünün ile
risine kadar uzanan kesim, tarihsel evlerin toplu halde bulunduğu tarihsel yerleşim alanını oluşturur. Yeşilır- mak’ın güneyinde, yani sağ kıyıda bulunan kesim de, Alçak köprüden Yavuz Sultan Selim meydanına doğru uzanan alan ile kentin Selçuklu ve Osmanlı mimarlık yapılarını, alışveriş merkezini içine alır (kent zaten bu kesimde daha çok gelişmiştir). Bu kesimi batıdan doğuya doğru geçen Mustafa Kemal Paşa caddesi, kentin iş merkezi durumundadır. Amasya’da sanayi kuruluşu olarak büyük un fabrikaları, bir süt fabrikası, bir de beton yapı elemanları fabrikası vardır.