EBÜ’L-HASAN-I EŞ’ARİ

EBÜ’L-HASAN-I EŞ’ARİ; Ehl-i sünnetin itikattaki
iki imâmından biri. İsmi, Ali bin İsmâil’dir.
Künyesi Ebü’l-Hasan olup, Eş’arî nisbesiyle
meşhur olmuştur. Soyu, Eshâb-ı kirâmdan Ebû
Mûsâ el-Eş’arî’ye (radıyallahü anh) dayanmaktadır.
941 (H.330)de vefât etti.
Küçük yaştan îtibâren ilim tahsiline yönelen
Ebü’l-Hasan-ı Eş’arî; tefsir, hadis, fıkıh ilimlerini
zamânmın meşhur âlimlerinden olan Zekeriyyâ
bin Yahyâ es-Sâcî, Ebû Halîfe el-Cümeyhî, Sehl
bin Serh, Muhammed bin Yâkûb el-Mukrî, Abdurrahmân
bin Halef ed-Dâbî’den öğrendi. Ebû
İshâk Mervezî’nin hadis derslerine devâm etti.
Üvey babası ve Mûtezile kelâmcılarından olan
Ebû Ali el-Cübbâî’den kelâm ilmini öğrendi. Kırk
yaşına kadar Mûtezile bozuk yolu üzerinde bulundu.
Bu fırkanın meşhurları arasındaydı. Yazdığı
kitaplarında Mutezilenin fikirlerini müdâfaa etti.
Kırk yaşından sonra bozuk yolda olduğunu anladı.
Tövbe edip Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiklerine
tâbi oldu. Kendini yetiştirip, Ehl-i sünnetin
iki imâmından biri oldu.
Bu bozuk yoldan dönmesini şöyle anlatmaktadır:
Üç defâ rüyâda Resûlullah efendimizi gördüm.
Her seferinde bana; “Benden bildirilen mezheplere
yardım eyle! Çünkü hak olan budur.”
Üçüncü rüyâmda Peygamberimizden özür dileyip;
“Ben meselelerin tasavvur ve delillerini öğrenmekte
otuz yıl harcadığım mezhebi nasıl terk
edeyim.” diye arz ettiğimde, Resûlullah efendimiz;
“Eğer Allahü teâlânm sana kendi tarafından bir meded-
i İlâhî ile imdâd etmesini yakînen bilmeseydim,
sana böyle emir etmezdim.” buyurdu.
Ebü’l-Hasan-ı Eş’arî uyanınca; “Haktan öte,
dalâletten başka bir şey yoktur.” deyip rü’yet ve şefâat
hakkında ve diğer meselelerde olan hadîs-i şerîfleri
inceledi. Bundan sonra on beş gün evinden
çıkmayıp sonra Basra Câmiinde kürsüye çıkıp;
“Ey insanlar! Bu kadar zamandır size görünmez oldum.
Çünkü dikkatle inceledim ve insafla düşündüm.
Yanımda yeterli delillerim vardı. Bir şeyi
diğerine tercih edemedim. Sonunda Allahü teâlânm
hakîkatı göstermesi üzerine önceki itikatlarımın
hepsinden çıktım, kurtuldum.” dedi.
Önceden Mûtezile yolu üzere yazdıkları ve
bildiklerinin yanlış olduğunu herkese bildirdi.
Ehl-i sünnet îtikâdı üzere kitaplar yazıp, dağıttı.
Ömrünün sonuna kadar bu doğru îtikâdın yayılması
için uğraştı.
Ebü’l-Hasan-ı Eş’arî hazretlerinin Ehl-i sünnet
mezhebine geçmesi ile kelâm ilmi, mûtezilenin
elinden kurtulmuş oldu. Onların elinde tehlikeli ve
zararlıyken, doğru yolda gidenlere rehber oldu.
Onun Ehl-i sünnete geçmesi, Ehl-i sünnet îtikâdının
yayılmasında büyük bir zafer olmuştur. O zaman
tesirli ve zararlı olan Mûtezile yolu mensupları,
İmâm-ı Eş’arî tarafından susturuldu. Mûtezile
taraftarlarını öyle zorlayıp sıkıştırdı ki, hepsi
onun karşısında cevap vermekten âciz kaldı. Üvey
babası ve hocası olan Ebû Ali el-Cübbâî ile yaptığı
münâzaralarda onu mağlub etti.
Tasavvuftan pay almış olan Ebü’l-Hasan-ı
Eş’arî eser yazmak, münâzaralara girmek ve kıymetli
talebeler yetiştirmek sûretiyle Ehl-i sünnet
îtikâdının yayılması ve böylece insanların saâdete
kavuşması husûsunda büyük hizmetler yaptı.
Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah, Ebü’l-Hasan-
ı Bâhilî, Kâdı Ebû Bekr Bâkıllânî, Ebû Abdullah
bin Hafif Şîrâzî, Hâfız Ebû Bekr Cürcânî,
Şeyh Ebû Muhammed Taberî el-Irakî, Zâhir bin
Ahmed Serahsî, Ebû Abdullah es-Sayrafı gibi büyük
âlimler yetiştirdiği talebelerden bâzılarıdır.
Hayâtının kırk yaşından sonraki kısmını Ehl-i
sünnetin müdâfaası ve Mûtezileye karşı mücâdeleyle
geçiren Ebü’l-Hasan-ı Eş’arî, 935 (H.324) veya
941 (H.330) târihinde Bağdat’ta vefât etti. Basra
Kapısı ile Kerh arasındaki kabristana defnedildi.
İmâm-ı Eş’arî, Ehl-i sünnetin itikatta iki imânımdan
biridir. İtikatta diğer imâm da, İmâm-ı
Mâtürîdî’dir. Ehl-i sünnetin reisi ise İmâm-ı
A’zam’dır.
Eserleri:
İmâm-ı Eş’arî’nin bilinen elli beş kadar eserinden
bâzıları şunlardır:1. Kitâb-ül-Füsûl: Mülhitler (dinsizler), tabiatçı
felsefeciler, dehrîler ile zamânm ve âlemin
kadîm olduğuna inananlara reddiyedir. Bu kitapta;
Brehmenler, Yahûdîler, Hıristiyanlar ve Mecûsîlere
de cevaplar vermiştir.
2. Mûcez: On iki kitaptır.
3. Halk-ül-Ef âl.
4. El-Luma fi’r-Reddi alâ Ehli’z-Zeygi ve’l
Bidaf : Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlânm irâdesi, Allahü
teâlânın görülmesi, kader, istitâa, va’d ve
va’îd ve imâmet meselelerinden bahseden on bölüm
ihtivâ eden kıymetli bir kitaptır. İmâm-ı Eş’arî
hazretlerinin bu mevzularda söyledikleri hakkında
iyi bir kaynaktır.Yakın zamanda Mısır’da
ve Beyrut’ta basılmıştır. Beyrut baskısında, ayrıca
Richard J.Mc. Carthy tarafından bir mukaddime ve
İngilizce tercümesi vardır. Spitta, bu eseri hülâsa
etmiş, Joselp Hell tarafından Almancaya tercüme
edilmiştir.
5. Risâlet-ül-îmân: Spitta Almancaya tercüme
etmiştir.
6. Kitâb-ul-Funûn: Mülhitlere (dinsizlere)
cevap olarak yazılmıştır.
7. Kitâb-ün-Nevâdir: Kelâm ilminin inceliklerini
anlatır.
8. Dehrîlerin (dinsizlerin) Ehl-i tevhide karşı
yaptıkları bütün îtirâzlarınm toplandığı bir kitap.
9. El-Cevher fi’r-Reddi alâ Ehli’z-Zeygi
vefl-Münker.
10 Nazar, istidlâl ve şartları hakkında Mûtezile
âlimlerinden Cübbâî’nin suâllerine verilen cevaplar.
11. Mekâlât-ül-Felâsife: Felsefecilere cevap
olarak yazılmış bir eserdir. Kitap üç makâleyi ihtivâ
eder. Eserde İbn-i Kays ed-Dehrî’nin bâzı
şüpheleri, Aristo’nun semâ (gök) ve âlem hakkındaki
fikirleri çürütülmüş; hâdiseleri, saâdet ve şekâveti
(kötü durumu) yıldızlara bağlayanlara lâzım
gelen cevaplar verilmiştir.
12. Cevâb-ül-Horasâniyyîn: Çeşitli meseleleri
ihtivâ eder.
13. Makâlât-ül-İslâmiyyîn: Bu eserinde îtikâdî
fırkalardan ve kelâm ilminin ince meselelerinden
bahsetmektedir. Mezhepler târihinin temel
kitaplarından olan eser matbûdur (basılmıştır).
14. El-İbâne an Usûl-üd-Diyâne: Ehl-i sünnet
dışı fırkaların reddi için yazılmış olup, bu husustaki
delilleri içinde toplamaktadır. İngilizce
tercümesi ile birlikte basılmıştır.
15. Kavl-ül-Cumlât.
16. Eshâb-ül-Hadîs ve Ehl-üs-Sünne fi’lîtikâd
(Basılmamıştır). *
17. Risâlet-ül-İstihsân el-Havdu fî İlm-il-
Kelâm: Basılmıştır. İngilizce tercümesi vardır.
18. îzâh-ül-Bürhân et-Tebyîn alâ Usûliddîn.
19. Kitâb-ül-Ulûm.20. Tefsîr-ül-Kur’ân eş-Şerh vet-Tafsîl: İbni
Asâkir’in bildirdiğine göre, Ebü’l-Hasan Eş’arî’nin
tefsiri 70 veya 300 ciltti.
İmâm-ı Eş’arî’nin ayrıca Risâle Ketebehâ ilâ
Ehli’s-Sugur bi Bâb-ül-Evvâb adlı eseri vardır.
Kitap, Kafkas Dağlarının Hazar Denizi ile bitiştiği
yerde Bâb-ül-Ebvâb (Demirkapı yâhut Derbend)
denilen kasabanın âlimlerine yazılmıştır.
Bu eser, Ehl-i sünnet vel-cemâat akâidini geniş olarak
anlatmaktadır.