LİMAN

LİMAN; Aim. Halen (m), Fr. port, hawre (m),
İng. Harbor; seaport. Gemilerin barındıkları, yük
alıp boşalttıkları, yolcu indirip bindirdikleri, çeşitli
tesisleri bulunan tabiî veya sun’î olan deniz kenarı.
Eski çağlardan beri tabiî hâlde olan körfezler liman
vazifesini görmüş, tekniğin ilerlemesiyle sun’î
limanların yapımına ve kullanımına başlanmıştır.
Tabiî limanlardan faydalanılması, gemicilik
târihi ile başlar. Fakat sun’î limanların kullanma târihi
kesin olarak bilinmemektedir. Eskiden en büyük
liman faaliyetleri Akdeniz’de toplanmıştı.
Çünkü büyük imparatorlukların kurulması ve mübâdelelerin
gelişmesi bu bölgede idi. Giritliler,
Yunanlılar, Fenikeliler, gemilerini, geceleri kumsal
yerlere çekiyorlardı. Daha sonra gemicilik gelişince
tabiî limanlar kullanılmaya başlandı. Milâddan
önce eski Mısırlılar ve Fenikeliler, ilk defa
liman ve dalgakıran yaptılar. Büyük İskender’in
İskenderiye şehrini kurduğu zaman Pharos Adasını
1600 m uzunluğunda, 180 m genişliğinde bir yolla
karaya bağladığı bu yolun iki yanma birer liman
yaptığı bilinmektedir.
Ortaçağda denizcilik daha da gelişti. Bu sebepten
limanlar büyük önem kazandı. Hele on dokuzuncu
yüzyılda milletlerarası yarış dolayısıyla
limanların sayısı çoğaldı. Ticâret limanları, askerî
limanlar ayrı ayrı tesis edildi. Limanlara bağlı şehirler
çok gelişti, bu yüzden buralardaki nüfus
gitgide arttı.
Limanlar tabiî, sun’î ve yarı sun’î olmak üzere
üçe ayrılır:
Tabiî limanlar: Burada, limana âit tesisleri
kurmak kâfidir. Buralara gemi rahatlıkla girip çıkabilir.
Memleketimizde Sinop limanı, dünyâda ise
New York, Hong Kong limanları bu tip limanlardır.
Sun’î limanlar: Açık deniz kıyılarında kurulmuştur.
Bu çeşit limanlar dalgakıranlarla korunur.
Zonguldak, Mersin limanları bu tip limanlardır.
Yarı sun’î limanlar: Yarı tabiî bir sığmağı
olduğu hâlde sun’î olarak takviye edilmiş limanlardır. Limanlar kullanılış maksatlarına göre barınma
limanları, askerî limanlar, balıkçı limanlan
gibi isimler alırlar.
Bir limanın rahatlıkla kullanılabilmesi için suyun
en az 25-30 metre derinliğe sâhib olması gerekir.
Böylece, büyük tonajlı gemiler, karaya oturmadan
limana rahatlıkla girip çıkabilir. Geniş limanlar
ise gemilerin manevra yapmalanna elverişli
olur. Gemilerin kolayca demir atabilmeleri için
dip kısmı fazla kumlu ve fazla kayalık olmamalıdır.
Büyük limanda gemilerin yükletilip boşaltılmasına
yanyan nhtımlar, depolar, havuzlar bulunur.
Kıyıdan açıkta bulunan limanlar olduğu gibi,
karaların içinde bulunan limanlar da vardır. Karaların
içinde bulunanlar, kanal veya nehirlerle
denize bağlıdır. Almanya’daki Hamburg limanı
bu tip limanlardandır.
Akdeniz, Karadeniz ve Ege’ye tamâmen hâkim
olan Osmanlılar zamânmda, çeşitli limanlar yapıldı
ve bunlardan istifâde edildi. Devletin merkezi
olan İstanbul’da, ilk önce Galata’da sonra da Haydarpaşa’da
liman tesisleri kuruldu. Bunlar yetmediğinden
Salıpazarı ve Tophane’de modem tesisler
yapıldı. İstanbul, deniz trafiği bakımından dünyânın
sayılı limanlarındandır.
Türkiye, üç yandan denizlerle çevrili olduğundan
birçok liman yapılmıştır. Marmara’nın
Trakya kıyılarında tabiî liman yoktur. Anadolu
yakasındaki Erdek tabiî, Bandırma, sunî bir limandır.
Marmara’da en önemli liman İstanbul limanıdır.
Haliç tam mânâsıyla tabiî limandır.
Karadeniz’de Sinop’tan başka tabiî liman yoktur.
Samsun, karayolu ve demiryolu ile Anadolu’ya
bağlı olduğundan önemli bir sun’î limandır.
Trabzon’da ve Giresun’da da sun’î limanlar yapılmıştır.
Karadeniz’in batı körfezinde pekçok liman
bulunmasına rağmen doğudakilerin önemi daha
büyüktür. Batı Karadeniz kıyılanndaki limanlardan
İnebolu, Ereğli, Zonguldak limanlan ile Doğu Karadeniz’deki
Rize, Hopa, Ünye, Fatsa, Tirebolu
küçük fakat ticârî yönden önemli limanlardır.Ege kıyılannda büyüklü küçüklü pekçok liman
vardır. En önemli büyük liman, İzmir limanıdır. Bu
liman yurdumuzun en geniş ve gemilerin korunması
yönünden en elverişli bir tabiî limanıdır. Alsancak’ta
modern liman tesisleri mevcuttur. Ege
Denizindeki diğer limanlar: Dikili, Foça, Ayvalık,
Edremit, Güllük, Bodrum, Kuşadası, Fethiye, Çeşme
ve Marmaris’tir. Marmaris rüzgârlara karşı korunmuş
tabiî bir limandır.
Mersin, Antalya önemli limanlardır. Yurdumuzun
en önemli ihraç merkezi olan Mersin’de
çok modem bir liman yapılmıştır.
Modem bir limanda şunlar bulunur:
Gemi tezgâhları, deniz uçağı hangarı, kalafat
yeri, meteoroloji ve işaret merkezi, fener,
rıhtım, liman ağzı, liman dışı, dalgakıran feneri,
dalgakıran, şamandıra, römorkör, antrepola, silo,
rıhtım, demiryolu, vinç, yük gemisi, sığ yerleri
gösteren işâretler, liman havzası iskele, yolcu
gemisi, vs.
Limanlarla ilgili bâzı tâbirler şunlardır:
Liman feneri: Denizde çarpışmayı ve diğer
kazaları önlemek için, demirleri gemilerin baş ve
kıç taraflarında belirli bir yüksekliğe çıkabilen
beyaz sinyalli fener.
Liman ağzı: Gemilerin limana girip çıkmasını
sağlayan ağız.
Liman hizmeti: Limandaki faaliyetlerin kontrol
ve gözlem hizmeti.
Tıkalı liman: Suların çekilmesiyle ağızları kapanıp
gemilerin giremediği limanlardır.
Tâlimat limanı: Uzak seferlere çıkacak gemilere
bilgi vermek, onlara yardımcı olmak için büyük
deniz yolları üzerinde bulunan limanlardır.
Uğrak limanı: Her çeşit geminin girip çıktığı
limandır.
Ticâret limanı: Sâdece ticâret gemilerine ayrılmış,
yalnız bu işler için kullanılan limanlardır.
Yarı Cezir limanı: Sulann normal seviyenin altına
biraz düştüğü zaman bile ağzı girişe açık olan
limanlardır.
Türkiye’de limanların, rıhtımların ve iskelelerin
işletilmesi, Devlet Demiryolları İşletmesi
(TCDD) ile Denizcilik Bankası tarafından ortaklaşa
yürütülür. Limanlarımızdan Antalya, Giresun,
Hopa, İstanbul Avrupa Yakası (Salı Pazarı,
Galata, Sarayburnu), Rize, Tekirdağ, Trabzon limanları
işletme müdürlükleri Denizcilik İşletmesi
Genel Müdürlüğüne; Bandırma, Derince, İskenderun
İstanbul Anadolu Yakası (Haydarpaşa),
Mersin, İzmir, Samsun limanları işletme müdürlükleri
ile Van Gölü Feribot Müdürlüğü ise TCDD
Limanlar Dairesi Başkanlığına bağlıdırlar (1993).
Yurdumuzda başlıca büyük limanlar İstanbul, İzmir,
Mersin, Bandırma, Antalya, İskenderun, Giresun,
Trabzon, Derince ve Samsun’dadır. Bu limanlarm Avrupa seviyesinde olanları; İstanbul,
İzmir ve Mersin’dir.
Türkiye’deki başlıca limanların genel özellikleri
yukarıdaki tablodaki gibidir.