MED VE CEZİR

MED VE CEZİR; Aim. Ebbe undFlüt (f), Fr.
M ar e (f), İng. Tides. Deniz suyunun, ay ve güneşin
çekim kuvvetlerinin sonucu olarak yaptığı periyodik
hareket. Med ve cezir, genellikle sâhillerde
alçalan ve yüksek deniz seviyesi olarak belirir.
Med ve cezir hareketi, özellikle deniz taşımacılığına
yardımcı olmak amacıyla belirlenir.
Ayrıca deniz kirlenmesi, liman bakımı ve kuvvet
santrallerine yardımcı olmak için de bu bilgilerden
faydalanılır.
Eğer dünyâ aysız olsaydı, med ve cezir (MC),
sâdece güneşin etkisiyle ortaya çıkardı ve belirlenmesi
oldukça kolay olurdu. Med ve cezir hergün,
hemen hemen aynı zamanda ortaya çıkar ve
med ile cezir arası oldukça kısadır. Med yüksekliğindeki
değişme de oldukça azdır ve bu güneşin
uzaklığında olan değişmeyle ilgilidir.
Med ve cezir tesirleri: Med ve cezir, esas
olarak ayın çekim kuvvetinden ortaya çıkar ve ay
günü olan 24 saat 50 dakikalık bir periyodu tâkib
eder. Ay günü, ayın dünyâda belirli bir meridyene
sâhip noktadan geçiş zamânının ortalama değeridir.
Pekçok yerde med ve cezir görülür. Bunlar
içinde med, ayın o noktaya en yakın olması ve en
uzak olması durumlarında ortaya çıkar. Böylece
med, yaklaşık olarak 12 saat 25 dakika ara ile görülür.
Ancak dünyânın bâzı yerlerinde, meselâ
Avustralya’nın güney kıyılarında, güneşin etkisi daha
fazladır. Med ile cezir arasındaki deniz seviyeleri, bâzı yerlerde 30 cm’yi bulmaz. Ancak, bâzılarında
ise, meselâ Kanada’da Nova Scotia kıyılarında
bu fark 15 m’ye varır.
Med ve cezir çeşitleri: Yan günlük, günlük ve
karışık olarak sınıflandırılabilir.
Eğer bir ay gününde iki med ve iki cezir varsa
ve birbirini tâkib eden medlerdeki ve cezirlerdeki
deniz seviyesi farkı oldukça az ise bu yarı
günlük olarak isimlendirilir. ABD’nin Atlantik kıyılarında
bu tür med ve cezire rastlanır.
Eğer bir ay gününde tek bir med ve tek bir cezir
varsa buna, günlük med ve cezir denir. Meselâ,
Meksika Körfezindeki med ve cezir böyledir.
Eğer yarı günlük gibi ortaya çıkan med ve cezirlerde,
birbirini tâkip eden iki med deniz seviyesi
ile iki cezir deniz seviyesi arasındaki fark büyükse
bu, karışık türden bir MC’dir. Meselâ ABD’nin
Pasifik kıyılarında bu tür med ve cezir görülür.
Med ve cezir akımları: Med ve cezir üç boyutlu
bir olay olup, hem su seviyesini ve hem de
su yüzeyini etkiler. Bu sebeple med ve cezir sonucunda
yatay su akımları ortaya çıkar. Boğazlarda
ve nehir ağızlarında, bir yönde akış sınırlandığı için
med ve cezir akımlan görülür. Su birbirine ters iki
yönde zaman aralıklarıyla akar. Okyanusta bâzı
yerlerde su, sürekli yönünü değiştirerek med ve cezire
bağlı olarak akar. Bu tür akımların belirli bir
yönü olmayıp su çevrim şeklinde hareket eder.
Med ve cezirin sebebini kolayca görmek için
dünyâyı, sâbit derinliğe sâhip bir su kütlesi ile kaplı
kabul edelim. Kolaylık olmak üzere suyun ataleti
ve sürtünme kuvveti düşünülmesin, yâni ortaya çıkan
bir çekim kuvveti hemen suyu harekete geçirebilsin.
Ayrıca güneş ve aym etkileri ayrı ayrı incelenerek,
etkiler daha kolay açıklanabilir.
Med cezir ve ay: Ay, dünyâdaki deniz, atmosfer
ve karalara çekim kuvveti tatbik eder. Bu
kuvvet mesâfenin karesi ile ters orantılı olarak
aym merkezine doğru olacaktır. Med ve ceziri bu
kuvvetler değil, bu kuvvetlerin farkı doğurur, bu ise
mesâfenin küpü ile ters orantılıdır. Ancak bu kuvvete
merkezkaç kuvvetini de ilâve etmek gerekir.
Bu kuvvet, hep aynı değerde ve ay ile dünyânın
merkezlerini birleştiren doğruya paraleldir. Bu
doğrunun aydan gelip yeryüzünü kestiği noktada
ay çekimiyle merkazkaç kuvvetinin bileşkesi aynı
doğrudur. Ancak, bu doğrunun yeryüzünü aydan
uzaktan kestiği noktada bileşke kuvvet aydan
uzaklaşan yöndedir. Bu bileşke kuvvetlerin yeryüzündeki
düşey bileşenlerinin med ve cezire tesirleri
önemsizdir. Yatay kuvvetler ise yerçekimi
kuvveti ile dengelenmediği için suyu hareket ettirir
ve med ve ceziri doğurur. Dikkat edilirse, med ve
cezir, suyun düşey doğrultuda kuvvet tatbiki onun
kaldırılması değil, med ve cezir, yatay kuvvetlerin
etkisi ile ortaya çıkar.Med ve cezirin periyotları: Sâdece aym etkisini
düşünmek kolay olur. Ay, dünyânın ekvator
düzlemindeki yörüngesinde her ayda bir devir yaparken,
dünyâ da kendi ekseni etrâfında 24 saatte
bir döner kabul edelim. Bu sebepten dolayı dünyânın
aya en yakın ve en uzak yerlerinde deniz
yükselirken, her iki yan tarafta deniz alçalır. Birbirini
tâkib eden med ve cezirin periyodu ay gününün
yarısı olan 12 saat 25 dakikadır. Gerçekte,
aym yörüngesi dâiresel değil eliptiktir. Dünyâya
yakın ve uzak noktaları mevcuttur. Ay med ve cezir
kütle çekimiyle ilgili ve uzaklığın küpü ile ters
orantılı olduğu için bu iki noktada med ve cezir, ortalamadan
% 25 sapar. Diğer bir karmaşıklık ise
aym, dünyânın ekvator düzlemi içerisinde kalmamasıdır.
Yaklaşık 27 güneş günü periyot olmak
üzere, bu düzlemin altına iner ve üstüne çıkar.
Bunun sonucu olarak med ve cezirin en büyük olduğu
noktalar ekvatordan uzaklaşır. Meselâ, kuzeyyarımkürenin aya yakın yerinde en yüksek su seviyesi
varken, bunun simetriği güney yarımkürede
de meydana gelir.
Med cezir ve güneş: Güneş de, ay gibi çekim
kuvvetiyle etkili olur. Aya benzer şekilde güneş
med ve ceziri ortaya çıkar. Bu med ve cezirin zamanları
değişik olup, küçüktür. Güneşin kütlesi
aymkinin 27 milyon katı olmasına rağmen uzaklığı
aymkinin 390 katıdır. Bu sebeple periyodu
yarı gün olan bu med ve cezir yaklaşık olarak
aymkinin % 46’sı civârındadır. Yeni ve dolun ayda,
ay ve güneş, med ve ceziri kuvvetlendirecek şekilde
bir doğru üzerinde bulunur. Buna karşılık
ilk ve üçüncü devreleri birbirlerinin etkisini hafifletici
yöndedir. Ayrıca dünyânın da yörüngesi
eliptik olduğu için, güneş bâzan dünyâya yakın ve
bâzan uzak bulunur.
Târihî gelişim: Eski Yunan ve Roma kaynaklarında
med ve cezire rastlanmaktadır. Ancak
teorik çalışmalar Isaac Newton’un kütle çekim kânununu
kullanarak teorik bir denge med ve ceziri
elde etmesiyle başlar. Bunun yanında tecrübî sonuçlar
toplanarak, tablolar hazırlanmıştır. Teorik
gelişmeler ayrıca John Lubbock, Pierre Laplou,
Greorge Airy ve Lord Keloin tarafından yapılmıştır.
Bu konuda en çok kullanılan yol, harmonik
metoddur. Gözlenen med ve cezir dalgaları trigonometrik
kosinüs dalgalanna ayrılır. Daha sonra bu
dalgalar, elde edilen sonuçlara uydurulur. Bu metodda
denge denklemleri, med ve cezirin önde gelen
peryotlarını belirlemek için kullanılır. Elde
edilen bilgiler tablolarla verilir.
Günümüzde med ve cezirin incelenmesi bilgisayar
yardımıyla daha sıhhatli olarak yapılabilmektedir.
Bu sûretle daha önce hesâba katılamayan
etkilerin de tesirlerini göz önüne almak mümkün
olmuştur. Otomatik olarak elde edilen su seviyeleri
bilgisayara geçilerek, yapılan program sâyesinde
med ve cezirle ilgili bir matematik model geliştirilmektedir.
Bu analizde daha önce kullanılan
harmonik analiz yanında en küçük kareler metodu
tatbik edilmektedir. Dünyâda med ve cezir ölçüsü
yapan 1000 civârmda yer mevcuttur. Genellikle bu
yerler, pratik olması sebebiyle limanlar ve nehir
ağızlarıdır. Ayrıca değişik yerlerde alman ölçülerle
dünyâ med ve cezir haritası hazırlanılmasına
çalışılmıştır. Bu tür haritalar hazırlanırken, daha
çok en önemli etkiler gözönüne alınmıştır.
Med ve cezirden faydalanılarak elektrik enerjisi
sağlıyan barajlar da yapılmıştır. Bu olaydan geniş
olarak istifâde etmenin çâreleri bilim adamları
tarafından devamlı araştırılmaktadır.