ANADOLU B E Y L İK LER İ; Malazgirt Zafe
rinden sonra, Anadolu’da kurulan Türk beyliklerinin
genel adı. Bu beylikler, târihî kaynaklarda Tavâif-
i Mülûk ismiyle geçmektedir. Malazgirt Zaferinden
sonra, birçok akıncı beyi, Anadolu’yu Türk
topraklan hâline getirmek için seferler düzenledi. Bu
beyler elde ettikleri bölgelerde, ilk Türk beyliklerini
kurdular. Üsküdar’a kadar Anadolu topraklarının
büyük bir kısmı bu beyliklerin eline geçti.
Beyler, Selçuklu sultânını hükümdâr tanımakla berâber
iç işlerinde tam bağımsız bir haldeydiler.
Bunlar; Bitlis ve Erzen’de Dilmaçoğulları (1085-
1394), Ahlat’ta Ermenşahlar (1100-1207), Diyârbekir’de
İnaloğullan (1098-1183), Erzincan, Kemah
ve Divriği’de Mengücükler (1072-1277) Erzurum’da
Saltuklular (1072-1202)’dan ibâretti. Bu
beyleri bir düzene sokmak için çalışan Büyük Sel çuklu
Devleti sultanları başarılı olamadılar. Bununla
birlikte beyliklerin ekserisi sonraları Türkiye
Selçuklularının hâkimiyetine girdiler.
Alâeddîn Keykubâd’ın saltanatının sonlarına
doğru merkez ile uçlar arasında münâsebetler gevşemeye
başladı. 1220’den sonra Moğol istilâsının
Ortadoğu üzerinde yoğunlaşması, Bizans sınırında
büyük değişikliklere sebep oldu. Moğol
akınlarma karşı koyamayan Türkmen aşiretlerinin,
Selçuklu topraklarına yönelmeleri üzerine, Selçuklu
sultânı bunları Bizans sınırına yerleştirdi.
İkinci Gıyâseddîn Keyhüsrev’in Kösedağ Savaşında
yenilmesinden sonra, merkezî idâre iyice
zayıfladı. Son Selçuklu veziri Muînüddîn Pervâne’nin
ölümüyle, düzenli devlet idâresi de ortadan
kalktı. Anadolu’da idâreyi ele geçiren Moğol vâlilerinin
zulümleri ve koydukları ağır vergiler,
halkı huzursuz etti. Netîcede Selçuklu Devletinin
hiç bir fonksiyonunun kalmaması halkı kuvvetli bir
beyler etrâfında toplanmaya teşvik etti.Nitekim gâziler ve onlara katılan çeşitli aşiretlerle
bâzı Türkmen beyleri, karışıklık devresi
içinde hâkimiyet kurarak birer hânedan hâline geldiler.
Aydın, Karesi, Menteşe, Saruhan, Germiyan,
Çoban ve Osmanoğulları bu şekilde kurulan
beyliklerden bâzılarıdır. Eşref, Sâhib Ata, İnanç,
Hamid ve Candaroğulları gibi diğer beylikler ise;
Selçuklu veya İlhanlılar tarafından mükâfat olarak
mâlikhâne tarzında verilen arâzilerde, bâzı
komutanların, istiklâllerini îlân etmeleriyle ortaya
çıktılar.
Beylikler kuruluşlarından hemen sonra buhranlı
bir devreye girdiler. Bunun sebebi ise, İlhanlIların,
Anadolu vâlileri ile baskılarını arttırmaları
idi. Emir Çobanoğlu Timurtaş, Ebû Sâid Bahadır
Han tarafından affedilip Anadolu’ya ikinci
defâ vâli olunca, beylikler bağlılıklarını belirtmek
için İlhanlılar adına akçe bastırdılar. Daha
önce affedilen Emir Timurtaş, 1324’te babası gibi
öldürülmekten korktuğundan Memlûklülere sığındı.
Vâli olarak Büyük Şeyh Haşan tâyin edildi
ise de kendisi gelmeyip, yerine Alâeddîn Eretna’yı
vekil olarak gönderdi. Ebû Sâid Bahadır Hanın
ölümü ile çıkan kargaşalıktan faydalanan Eretna,
1343’te Timurtaş’in oğlu Şeyh Hasan’ı yenince,
hükümdârlığım ilân etti ve bir beylik hâline geldi.
Bu hâdiseler neticesinde Anadolu’da İlhanlı
hâkimiyeti tamâmen çöktü.
İlhanlı baskısının, Anadolu beyliklerinin üzerinden
kalkması üzerine beyler rahat bir nefes aldılar.
Anadolu şehirlerinde imâr hareketlerini hızlandırdılar.
Diğer taraftan, sınır boylarında olan
Osmanoğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğullari,
Menteşeoğulları ve Karesioğulları, Bizans topraklarına
yaptıkları seferleri sıklaştırdılar. Osmanoğullarmın,
akmlarda büyük başarılar elde etmesi,
Anadolu’daki diğer beylikleri rahatsız etti ve onları
bu beyliğin büyümesine engel olmaya sevk etti.
Yıldırım Bâyezîd Han, başarılı muhârebeler
neticesinde Germiyan, Hamid, Menteşe, Aydın,
Saruhan ve Candaroğulları beyliklerini Osmanlı
topraklarına kattı. Bu sırada Timur Han’ın Ortadoğu’ya
doğru hareketi, toprakları kaybolan beylerin
ona sığınmasına yol açtı. Yıldırım Bâyezîd’in
Ankara muhârebesinde mağlûb olmasıyla
bâzı beylikler yeniden kuruldu. İkinci Murâd Han
zamânında Anadolu beyliklerinin çoğu Osmanlı
topraklarına katıldı. Fâtih Sultan Mehmed Han
ise Anadolu’da birliği tekrar tesis etti. Fâtih, 1461
senesinde Trabzon seferi ile Candaroğulları Beyliğini
ortadan kaldırdı. Karaman beyliğinin topraklarının
ekseriyetini Osmanlı hâkimiyeti altına
aldı. Bu fetihlerden sonra, Karaman beyinin oğulları
ile Kastamonu sancakbeyi olarak bırakılan
Candaroğlu Kızıl Ahmed Bey, Uzun Hasan’dan
yardım istediler. Ancak beyliklerinin başınageçmeye
muvaffak olamadılar. İshak, Pir Ahmed, Kasım
Beylerin mağlûb edilmeleriyle de 1471’de
Karaman Beyliğinin bütün toprakları Osmanlı
Devletine katılmış oldu.
Dulkadiroğulları ve Ramazanoğulları, Osmanlı-
Memlûk rekâbetinden faydalanarak, mevcûdiyetlerini
bir süre daha korudular. Ancak, Yavuz
Sultan Selim Hân’ın Mısır seferi sırasında
Osmanlı hâkimiyetini kabûl ettiler. Böylece Anadolu’da
Osmanlı Devletinin mutlak hâkimiyeti
kurulmuş ve Tevâif-i Mülûk adıyla anılan beylikler
devri sona ermiş oldu.
Beylikler devrinin en önemli özelliği, kültür
faâliyetlerinde ortaya çıkmış ve her beylik kendi
merkezini bu açıdan zenginleştirmeye çalışmıştır.
Eski Anadolu Türkçesi dil yâdigârları bu faâliyetlerin
neticesinde ortaya konmuş ve çok sayıda
eser yazılmıştır. Bâzı beyler, kültür faâliyetlerini
teşvik ederken, bir kısım beyler de bizzat eserler
vermişlerdir.
Malazgirt Zaferinden Sonra
Kurulan Beylikler
Beyliğin Adı Merkezi Kuruluş-Yıkılış
Târihi
Ahlatşahlar……..Ahlat…………………….1100-1207
Artuklular…….. Mardin-Amit-
Harput…………………1102-1408
Dânişmendliler ..Sivas-Malatya…….. 1071-1177
Mengücükler……Erzincan………………. 1080-1277
S altuklular……… Erzurum………………. 1080-1201
Dilmaçoğulları…Bitlis-Erzen………….1085-1192
İnaloğulları……..Amid…………………….1098-1183
Türkiye Selçukluları Devletinin Yıkılmasından
Sonra Kurulan Anadolu Beylikleri
Beyliğin Adı Merkezi Kuruluş-Yıkılış
Târihi
Aydınoğulları……… Birgi……………….. 1299-1403
Candaroğulları…….Kastamonu-Sinop 1291 -1461
Dulkadiroğulları…..Elbistaıı-Maraş ..1339-1521
Eretna Beyliği……..Kayseri…………….1335-1381
Eşrefoğulları………..Beyşehir…………. 1288-1326
Germiy anoğulları.. .Kütahya…………..1300-1429
Hamidoğulları……..Bolu-Eğridir-
Antalya…………… 1300-1392
Çobanoğulları……..Kastamonu……….1203 -1320
İnançoğulları………. Ladik-Denizli…. 1277-1368
Karamanoğulları….Karaman………….1256-1483
Karesioğulları……..Balıkesir…………. 1300-1336
Menteşeoğulları…..Balat-Beçin………1300-1425
Osmanoğulları……..Bilecik-Bursa….. 1299-1922
Ramazanoğulları….Adana………………1378-1608
Sahib Ataoğulları …Afyonkarahisar ..1285-1349
Saruhanoğulları……Manisa……………..1302-1410
Tâceddinoğulları… .Niksar…….. ………1348-1428
Alâiye Beyliği……..A lâ iy e ……………..1293-1471
Kâdı Burhâneddîn
Devleti………………… Sivas…………………1381-1398
Pervâneoğulları……Sinop………………. 1277-1322