ANADOLU EYÂLETİ

A N A DO LU E Y Â L E T İ; Osmanlı Devletinin
iki önemli taşra teşkilâtından biri. Dâimâ vezir
rütbesinde Beylerbeyi tarafından idâre edilirdi.
Protokolde; Mısır, Budin ve Rumeli eyâletlerinden
sonra dördüncü sırada yer almaktaydı. Rumeli
eyâletinin 1362 senesinde kurulmasından sonra,
1393’te de Anadolu eyâleti kuruldu. Eyâletin merkezi
önceleri Ankara idi.Yıldırım Bâyezîd Han
1393’te Kara Timurtaş Paşayı Ankara’ya Anadolu
vâlisi olarak tâyin etti. Fâtih Sultan Mehmed
Han, tahta çıkınca o zaman Anadolu beylerbeyi
olan îsâ Beyi bu görevden alarak yerine İshak Paşayı
tâyin ettikten sonra beyliğin merkezi Kütahya’ya
taşındı. Kânûnî Sultan Süleymân’ın şehzâdeleri
Bâyezid ve Selîm’in Kütahya’yı idâre ettikleri
1550-1558 ve 1562-1566 seneleri arasında
Anadolu eyâletinin merkezi tekrar Ankara oldu.
Sultan İkinci Bâyezid devrindeki kayıtlara
göre, Anadolu eyâletinin aşağıdaki on yedi sancaktan
meydana geldiği görülmektedir: Kütahya,
Saruhan (Manisa ve yöresi), Hüdâvendigâr (Bursa
ve çevresi), Aydın, Menteşe (Muğla ve çevresi),
Bolu, Hamid (İsparta ve çevresi), Ankara Kengırı
(Çankırı ve çevresi), Kastamonu, Karahisar-ı
sâhip (Afyon ve çevresi), Kocaeli (İzmit ve çevresi),
Biga, Karesi (Balıkesir ve çevresi), Sultanönü
(Eskişehir ve çevresi), Alâiye (Alanya ve çevresi),
Teke (Antalya ve çevresi).
Anadolu eyâleti, 16. asrın sonlarına kadar on
yedi sancağını muhâfaza etmiştir. Daha sonra üç
sancağı başka yerlere bağlanmıştır. Önce Alâiye
sancağı Kıbrıs eyâletine, daha sonra Biga ve Kocaeli
sancakları ayrı zamanlarda Kapdan Paşa eyâletine
bağlanmıştır.
İkinci Bâyezîd Han devrinde yapılan tahrirlere
göre, Anadolu eyâletinde 103’ü zâim ve 7.500’ü
sipâhi olmak üzere 7.603 timar sâhibi vardı ve
5.372 cebelü ile birlikte bu sırada Anadolu beylerbeyinin
emri altında savaşa iştirak edebilecek sipâhî
adaylarının mevcûdu 12.975 civârında idi.
Kânûnî Sultan Süleyman devrinde yapılan tahrîrlere
göre, Anadolu eyâletinde 160 kazâ, 154 nefsi
şehir ve kasaba, 12.527 köy, 1887 cemâat bulunmakta
idi. 1560-1580 seneleri arasında 5.372
olan cebelülerin sayısı 10.025’i bulmuştur. Bu da
timar sâhiplerinin harbe götürmek mecbûriyetinde
olduğu cebelü adedinin büyük ölçüde arttığını
göstermektedir. Anadolu eyâletinin sancak sayısı
on dörde indirildiğinde 298’i zeâmet ve 7.188’i timarolmak üzere 7.486 kılıç timar sâhibi bulunuyordu.
1533-1534 senesinde on yedi sancaklı Anadolu
eyâletinin akçe olarak senelik genel hâsılat toplamı
ve bu hâsılatın hak sâhibi muhtelif zümreler arasında
paylaşılma tarzı şu şekildeydi:
Pâdişâh hasları…………………………….. 26.195.423
Sipâhi tima rían…………………………… 34.620.736
Bazdâr timarían…………………………………401.788
Mustahfız timarían………………………… 2.138.059
Müsellemlere terk edilen gelir………..1.243.316
Piyâdelere terk edilen gelir……………. 1.413.964
Canbazlara terk edilen gelir…………………30.000
Selâtin evkafı………….. …………………….5.399.995
Amme evkafı ve emlâk…………………..6.341.679
Yekûn…………………………………………..79.784.960
1609 senesinde on dört sancaklı Anadolu eyâletinde
195 zeâmet, 7166 timar olmak üzere toplam
7.311 kılıç ve cebelüleri ile berâber 17.000 asker
bulunuyordu. On yedinci asırda ve daha sonraki
asırlarda eyâlet teşkilâtı değişinceye kadar
durum bu şekilde devâm etmiştir. Anadolu eyâleti,
1825’te çok küçülmüş, yine Kütahya merkez olmak
üzere Afyonkarahisar, Sultanönü ve Ankara
’dan ibâret kalmış, hattâ kısa bir süre sonra Afyon
da hâriç bırakılmıştır. Eyâlet, 1864’te idâri teşkilâtta
yapılan değişikliklerden sonra vilâyetlere
ayrıldı.