ASALAKLAR

ASALAKLAR (P a ra z itle r); Alm. Parasit,
Fr. Parasite, İng. Parasite. Bir canlının içinde veya
üstünde yaşayan ve onun sırtından geçinen varlıklar.
Dünyâdaki bütün canlılar beslenir, çoğalır ve
nesillerini devam ettirirler. Canlılar yaşayabilmek
için, çok defâ diğer canlılarla yarışmak ve savaşmak
mecburiyetindedirler. Bâzıları ise yaşayabilmek
için, uyum ile başka canlılardan istifâde durumundadır.
Böyle canlılara asalak(parazit); bu yaşama dudurumuna
da asalaklık (parazitlik) denir. Parazitlik,
canlılar arasındaki münâsebetlerin bir çeşididir. Bir
ortak yaşama şekli olup, birarada yaşayan iki bireyden
biri, diğeri zararına ortaklıktan faydalanır.
Asalaklığa “tufeylilik” de denir. Parazitin istifade ettiği
canlıya “konak” denir. Virüs, riketsiya, bakteri,
mantar gibi bitkiler dünyâsının alt gruplarında da
parazitlik vardır. Fakat parazitlik denince daha çok
hayvanlar dünyâsındaki durum anlaşılmaktadır.
Bitkisel parazitlere “fitoparazit”; hayvansal parazitlere
de “zooparazit” denir.
Hayvansal asalaklar (Zooparazitler): Parazitlerin
bir kısmı, bazı hayvan ve insanlarda asalak
olarak yaşarlar. Bir kısmı ise hayatlarının belirli
bir bölümünü hayvan türlerinde, diğer bir bölümünü
ise insan vücudunda geçirirler. Parazitler
gelişmeleri esnâsmda morfolojik ve fizyolojik değişmeler
geçirerek olgunlaşırlar. Parazitin gelişmesi
için bir konağa ihtiyâcı vardır. Gelişmeleri esnâsmda
bâzan bir, bâzan da birden fazla konak
kullanırlar. Parazitin* konak vücudunda bulunuşu
üç şekil içinde gösterilebilir:
1- Bâzı parazitler için ancak bir tür canlı konak
olabilmektedir. Bâzı sivrisineklerin yalnız insan
kânını tercih etmeleri gibi.
2- Parazitlerin bâzıları muhtelif konaklarda
yaşayabilir. Kenelerin birçok hayvan ve insanda
asalaklık yapabilmeleri gibi.
3- Birçok durumda insafı, parazitin tesâdüfen
yerleştiği bir konaktır.
Parazitlerin muhtelif çeşitleri vardır. Parazit bir
canlı bütün hayatı boyunca mecbûrî olarak bir konakta
yaşayabilir, tesadüfen bir konağa yerleşebilir
yâhut da bütün hayâtı süresince parazit olarak
yaşaması gibi devâmlılık arzedebilir. Meselâ bit ve
uyuz böceği insanda devamlı parazit halinde yaşar.Bundan başka özel olarak belirli bir hayvanın belirli
dokularında ve organlarında yaşayabilen parazitler
olduğu gibi, doku ve organlarda gezici
olarak yaşayan parazitler de bulunmaktadır.
Parazitlerin, konağın dış yüzeyinde veya deri
altında bulunmasına dış parazitlik denir. Bit, tahtakurusu,
uyuz böceği gibi.
Parazitin sindirim yolları, idrar yolları, safra
yolları gibi boşluklarda, karaciğer, akciğer gibi
dokularda ve kanda olmak üzere konak vücudunun
içinde yaşaması genel olarak iç parazitlik olarak
adlandırılır.
İç parazitlerle meydana gelen parazitliğe infeksiyon
denir.
Parazitlerin bulaşması; kirlenmiş toprak veya
su, parazitin olgunlaşmamış dönemini ihtivâ eden
besin, kan emen diğer bir parazit, parazitin bulunduğu
hayvan, parazitli şahıs ve bunun elbisesi,
yatağı, diğer eşyası ve çevresi ile olur.
Parazitin insana bulaşması direkt veya dolaylı
yoldan olur. Parazit, insan vücuduna muhtelif
yerlerden girebilir. Barsak parazitleri bilhassa ağız
yolundan vücuda girerler. Solunum yollarıyla veya
idrar yollarından bulaşanlar da vardır.
Bir kısım parazitlerin konak organizma üzerinde
zehirli ve allerjik etkileri olmasına mukâbil,
bâzı parazitler ise yaşadıkları organizmada besin
kaybı, kansızlık, şok, kanser, iltihab vb. gibi önemli
etkilere sebeb olabilirler.
Sayıları çok kabarık olan asalakları kabaca
sınıflandırmak mümkündür:
A) Protozoonlar: 1- Kamçılı protozoonlar:
Leishmania tropica (Bkz. Şark çıbanı). Giardia
intestinalis (Bkz. Lambliyazis). Trichomanas vaginalis
v.s. gibi.
2- Amipler: Entamoeba histolytica (Bkz. Dizanteri).
Entamoeba coli v.s. gibi.
3- Sporozoonlar: Plasmodiumlar (Bkz. sıtma).
Toxoplazma gondii gibi.
4- Kirpikli protozoonlar: Balantidium coli.
B) Helmentler: 1- Trematoda’lar: Pasciola
hepatica, Schistosomalar v.s. gibi.
2- Cestoda’lar: Diphyllobothrıumlatum,
Hymenolepis nana ve diğer tenya türleri (Bkz.
Tenya). Kist hidatik (Bkz. Kistler) v.s. gibi.3- Nematodalar: Ascaris lumbricoides (solucan).
Enterobius vemiculoris (Bkz. Kılkurdu). Trichuris
trichiura, Trichinella spiralis (Bkz. Trişin).
C) Arthropodalar: Carcoptes scabıei (Bkz.
Uyuz). Pediculus humanus (Bkz. Bit) v.s.
Solucanlar: En mühimi Ascaris lumbricoides’tir.
Boyları 15-30 cm arasında değişir. Yuvarlaktırlar,
her iki uçları sivridir. Kirli beyaz veya kırmızımtrak
san renktedirler. Ara konakçısı yoktur.
Dışkı ile çıkan döllenmiş yumurtalan dışarda uygun
ısı, nem ve oksijen bulduklarında 2-3 haftada gelişirler.
Bu yumurtalar, besinler ve sularla mîdeye
gelince larvalar açığa çıkar. İnce barsaklara, oradan
karaciğere, oradan da kalb ve akciğerlere gelirler.
Bronşlarla gırtlağa, oradan da yutularak tekrar barsağa
gelip yerleşirler ki, bu süre 90 gün kadardır. Yurdumuzda
çok sık rastlanır. Barsağı tıkayabilir, kanamalara
sebeb olabilir ve delebilirler. Sindirimi
bozarlar, allerjik etkiler yaparlar (kurdeşen, öksürük,
yüzde kızarma vb.), iltihaba sebep olabilirler. İştah
bozukluklan, kann ağrıları, ishal yaparlar. Ağızdan,
burundan, gözyaşı kanallanndan dışan çıkabilirler.
Karaciğerde iltihaba ve sanlığa yol açabilirler.
Teşhis, bizzat kendisinin veya yumurtalarının mikroskop
altında görülmesiyle konulur.
Tedâvîde; en çok piperazihe tuzları kullanılır.
Hekim tavsiyesine göre hareket etmelidir.
Korunmada; temizliğe riâyet, çiğ sebze ve
meyvelerin iyi yıkanıp yenilmesi ve sağlık eğitimi
önemlidir.
Bitkisel asalaklar (Filoparazitler): Kendilerine
lüzumlu olan organik besin maddelerini
üzerinde yaşadıkları diğer bitkilerden, onların zararına
sağlayan organizmalardır. Parazit bitkiler
havstor (emeç) adını alan sömürme organlarını
besleyici bitkinin iç kısımlarına gönderirler.
Bitkiler âleminde parazit organizmalara başta
bakteri ve mantarlar olmak üzere, bâzı kamçılılar,
su yosunları ve yüksek bitkilerde rastlanır.
Parazitler ekseriyâ, belirli bitkilerde, hattâ bâzan
tek bitki türünde yaşayacak tarzda özelleşmişlerdir.
a) Yarı parazitler: Klorofil ihtivâ eden ve fotosentez
yapabilen bitkiler olup üzerinde parazit
olarak yaşadıkları bitkiden (konaktan) yalnız su ve
suda erimiş maddeleri alırlar. Birçok meyve ağaçlarına
zarar veren ökseotu böyle yarı parazit bitkilere
misâldir.
b) Tam parazitler: Bütün besinlerini üzerinde
yaşadığı konak bitkiden alan, klorofilsiz ve yaprakları
puslu gelişme gösteren bitkilerdir. Cistus
(laden) türlerinin altında yaşayan kırmızı renkli
puslu yaprakları ile dikkati çeken gelin parmağı da
tam bir parazittir. Tarla ve bahçe bitkileri üzerinde
yaşayarak bu bitkilere zarar veren canavar otu
da önemli parazit bitkilerdendir.c) Parazit mantarlar: Parazit mantarlar konak
bitkinin ya üzerinde dış parazit veya dokuları içinde
iç parazit olarak yaşarlar. Asma yapraklarında
külleme hastalığına sebep olan külleme mantarı bir
dış parazittir. Bu mantar yaprakların yüzeyini
örümcek ağı gibi örterek emeçlerini doku içine
gönderir. Yine asmalarda “mildiyo” adı ile anılan
önemli bir hastalığa sebep olan mildiyo mantarı
bir iç parazittir.
d) Parazit bakteriler: Bakterilerden bir kısmı
insan, hayvan ve bitkilerde parazit olarak yaşayarak
önemli hastalıkların sebebi olurlar. Meyve
ağaçlarındaki bitki kanseri, sığır ve koyunlardaki
şarbon, ruam, insanlarda verem, kolera, zatürre,
difteri hastalıklarına sebeb olurlar.
Netice olarak asalaklar, insan, hayvan ve bitn
kiler üzerinde yaşayan ve yaşadığı canlının aldığı
gıdâlara ortak olarak onunla birlikte beslenen canlılardır.
Genellikle bütün ömürlerini bu canlılar
üzerinde yaşıyarak geçirirlerse de hayâtının belli
bir bölümünü bir canlı sırtında geçirdikten sonra
o canlıyı terkederek başka canlılar üzerine geçen
parazitler de vardır. Dış parazitler dediğimiz parazitler
genel olarak bu çeşittendirler.