ÇIYAN (Scolopendra cingulata)

ÇIYAN (Scolopendra cingulata); Alm.
Gürtelskdopender, Fr. Scolopendre, İng. Scolopendra.
Familyası: Çıyangiller (Scolopendridae).Yaşadığı yerler: Nemli sahalarda, çürümüş kütük,
yaprak ve taşlar altında. Özellikleri: Çok ayaklı,
zehir çengelli, gececi, etçil eklem bacaklılar. Ömrü:
6 yıl kadar. Çeşitleri: Ev, Brezilya ve Bermuda
çıyanları meşhurlarıdır.
Eklembacaklıların, çokbacaklılar (Myriopoda)
sınıfının bir türü. Geniş ve yassıca vücutludur.
Genel uzunluğu 5-10 cm, genişliği ise, 5-9 milimetre
kadardır. Avrupa’daki bireylerin boyu 9
cm’yi aşmaz. Tropik bölgelerde ise 17 cm kadar
olanlarına rastlanabilir. Hızlı ve hareketlidir. Taşların
altında barınır. Böcek ve örümcek avlar. Çıyangiller
âilesinin tipik örneğidir.
Çıyanlarda vücut, belirgin bir baş ve çok sayıda
benzer halkalardan (segment) meydana gelmiştir.
Başlarında bir çift anten, üç çift ısırıcı çiğneyici
ağız parçası bulunur. Ev çıyanında iki adet
bileşik göz, tipik çıyanlarda iki küme (her iki yanda dörder) basit (osel) göz vardır. Bâzı türlerde ise
göz bulunmaz. Her halkadan (son iki halka hariç)
bir çift yürüme bacağı çıkar. Ayak uçlarında
pençeye benzer bir tırnak bulunur. En son uzun bacaklarını
kıskaç gibi kullanabilir. Birinci segmentin
bacakları bir çift zehir çengeli (keliser)
şeklindedir. Keliserlerin içi kanallı olup, bir çift zehir
bezine açılır.
Çıyanlar sıcak ve ılıman bölgelerde yaşayan
kara hayvanlarıdır. Scolopendridae, Scutigeridae,
Lithobidae gibi familyaları mevcuttur. Renkleri
genellikle sarı, kahverengi, yeşil vs.’dir. Boyları 2-
3 santimetreden 26,5 santimetreye kadar değişen
türleri vardır. Hepsi etçil ve gececi hayvanlardır.
Gündüzleri taşlar, çürümüş kütükler, yapraklar ve
bodrum gibi nemli yerlerde gizlenir, gece avlanmaya
çıkarlar. Koklama duyuları çok hassastır.
Antenleri dokunma ve hassas koklama tüyleriyle
bezenmiştir. Gece avlarını kokularından tesbit
ederler. Çok sayıdaki ayaklarıyla hızlı hareket
eden tırmanıcı eklem bacaklılardır. Ev çıyanı (Scutigera
coleoptrata) 2 cm uzunluk ve 3,5 mm genişlikte
olmasına rağmen, çok uzun olan bacakları
sâyesinde sâniyede 50 cm yol alır. Türlerde bacak
sayısı 15 çiftten 173 çifte kadar değişir. Bu
hayvanlarda her zaman tek sayıda bacak çifti olur.
Çoğunda 35 çifttir. Ev çıyanında ve Brezilya çıyanında
(Dev çıyan= Scolopendra gigantea) 21,
Geophildis’te 173 çift bacak vardır.
Böcekler gibi dallanmış borucuklar sistemi
(trakea) ile solunum yaparlar. Her halkada bir çift
nefes deliği vardır. Yumurta ile ürerler. Dişi yumurtalarını
topraktaki oyuklara bırakır. Bâzıları
yumurtaları korur ve yavrulara bir süre bakar. Doğan
yavrular erginlere benzerse de halka sayıları daha
azdır. Her deri değiştirmede halka sayılan artarak
büyürler. Ormanlık bögelerde, seralarda, bahçelerde,
çürük yaprak ve saksılar altında bol rastlanan
2-3 cm boyundaki “Lithobius” cinsinin yumurtadan
çıkan yavrularında 7 segment (halka) bulunur.
Çıyanlar, gece faaliyete geçerek; hamam böceği,
yaprak biti, kitap böceği, sümüklü böcek,
toprak solucanı ve hattâ küçük kertenkele ve fâreleri
zehir çengelleriyle ısırarak felce uğratır ve
yerler. Tropik bölgelere gidildikçe boy ve zehirleri
artar. 15 cm boyundaki “Bermuda çıyanı” ısırdığı
insanı birkaç gün ateşler içinde bırakır. Güney
Amerika ve Hindistan’da bol rastlanan 26,5 santimetrelik
dev çıyanın zehiri insanı öldürebilir. Mutfakta,
lavabo yakınlarında, duvar ve bodrumlarda
bol rastladığımız kıl gibi ince antenli ve uzun bacaklı
ev çıyanı; hamam böceği, örümcek ve böcekleri
avladığından insanlar için faydalıdır. Zehiri
insanlar için önemsiz olup, yanma yapar.
Çıyanlar gece ayakkabı, çadır, çaydanlık ve su
testilerine girerler. Testiden su içildiği takdirde
insanın boğazını ısırıp ölümüne sebeb olabileceğinden
sakınmak lâzımdır. Çay pişirmeden önce,
çaydanlıkların içini dikkatle kontrol etmeli, ayakkabıları
giymeden önce ters çevirmelidir.