DEMİRÎ

DEMİRÎ; on dördüncü yüzyılda yetişmiş, zooloji
ve Şâfiî mezhebi fıkıh âlimi. Adı, Muhammed bin
Mûsâ bin Ali ed-Demîrî’dir. Künyesi Ebü’l-Bekâ
olup, lakabı Kemâleddîn’dir. Batı dünyâsında “Müslümanların
Buffon’u” ünvânıyla anılan Demîrî, 1344
(H.745) senesinde Mısır’ın Dimyat şehri yakınlarında
ve Nil Nehrinin iki yakasında yer alan Demîre adlı
büyük bir kasabada doğdu. 1405 (H. 808) senesinde
Kâhire’de vefât etti. Mezârı, Ali Beyyûmî Câmii
yakınındaki Sabûnî Mescidi bahçesindedir.
Demîrî gençliğinde terzilik yaptı. Sonra bu mesleği
bırakarak ilim yolunu tuttu. Zamânmın din ve
fen ilimlerinde yetiştikten sonra, Ezher Medresesinde;
hadis, tefsir, fıkıh, Arap dili ve Edebiyâtı gibi
birçok ilimleri okuttu ve fen ilimlerinden zooloji
alanında söz sâhibi oldu. 1379-1399 seneleri arasında,
Mekke-i mükerremede ikâmet etti ve ilim
öğrenmeye devâm etti. İlmî tetkiklerini derinleştirdi.
Sonra Kâhire’ye dönerek tâliplerine din ve fen
ilimlerini öğretti. Hayât-ül-Hayavân (iki cilt); Tefsîr-
ul-Ahlâm (Rüya tâbirleriyle ilgili); En-Necmül-
Vehhâc fî Şerh-il-Mihhâc (Şâfiî mezhebi fıkhı
ile ilgilidir); El-Cevher-ül-Ferîd fî İlm-it-Tevhîd
(Akâid ve kelâm ilmi ile ilgili) belli başlı eserleridir.
Bu eserlerden dünyâca meşhûr olanı Hayât-ül-
Hayavân adlı ansiklopedik eseridir.
Demîrî, bu eserinde alfabetik sıra ile bütün
hayvanların isim ve özelliklerini ve herbiri hakkında
birçok fennî, tıbbî, dînî bilgileri toplamıştır.Ayrıca eserini hazırlarken özellikle Arap şiirini
inceleyerek, ediplerin, hayvanların huy ve tabiatlarıyla
ilgili yazdıkları manzum bilgilere de eserinde
yer vermiştir. Böylece o, hem edebiyât ve lügit
hizmeti yapıyor, hem de zooloji ilmine büyük
ölçüde katkıda bulunmuş oluyordu.
Demîrî eserini hazırlarken, özellikle İslâm
âlimi İbn-ül-Baytar’ın Kitâb-ül-Câmifinden faydalandı.
Ayrıca Kur’ân-ı kerîmden, hadîs-i şeriflerden
ve bâzı fıkıh konularından nakiller yaptı.
Bundan başka eserinin başına kısa bir İslâm târihi
bilgisi yerleştirdi. Alfabetik sıraya göre kara, deniz
ve havada yaşayan hayvanları ve haşerâtı zikretti.
Bir de hayvanlardan yapılabilecek tıbbî ilaçlar
hakkında bilgi verdi.
Eser, üç bölümden meydana gelmektedir. Târih
ve siyer ile ilgili bilgiler birinci bölümde yer
almaktadır. Demîrî hayvanları tanıtırken bunların
dîninjiz açısından helâl, haram, mekruh, câiz,
mübâh olma durumlarıyle ilgili fıkıh bilgileri de
vermiştir. Ayrıca vahşî ve ehil olan hayvanları,
bunların belli başlı huy ve özelliklerini, hayvanlarla
ilgili bâzı rüyâ tâbirlerini îzâh edip, eserini zenginleştirmiştir.
Eserde zikredilen hadîs-i şerîfler,
Kütüb-i Sitte denilen ve dînimizde en mûteber sayılan
temel altı hadîs kitabından alınmıştır. Demîrî
bu eserinde toplam 560 kitap ve 199 şiir dîvânından
istifâde etmiştir.
Eserin önemli vasıflarından birisi de, o devre kadar
henüz adı duyulmamış, hayvanlara yer vermesive bunların tasvir ve tarifini yapmasıdır. Hayvanlardan
özellikle aslan üzerinde çok durmuş, bunun
vahşî hayvanların en şereflisi olduğunu ifâde etmiştir.
Demîrî’ye göre aslan, kır ve çöl hayvanlarının
hükümdândır. Heybet ve cesâreti, korkunç gücü,
kuvveti ve diğer özellikleri ile bu şerefe lâyıktır.
Bilim târihçilerine göre bu türde ve kalitede bir
İlmî eserin tasnifi, Demîrî’den önce yapılmamıştır.
Onun eseri, hayvanlar âlemi ansiklopedisi özelliğinde,
yüksek ve pek derin bir kültüre dayalı olarak
hazırlanmıştır.
Eser, Hâkim Şah Muhammed tarafından Farsçaya
tercüme edildi. Ömer bin Yûnus, Şeyh Takiyyüddîn
Muhamed bin Ahmed, Şeyh Şemseddîn
Muhammed bin Ebî Bekr ve Celâleddîn Muhammed
bin Ebî Bekr ve Celâleddîn Abdurrahmân
Süyûtî tarafından muhtasarları yazıldı. Kâdı Cemâleddîn
Muhammed bin Ali eş-Şeybî tarafından
zeyli yazıldı ve çeşitli zamanlarda basıldı.