DETERMİNİZM

D E TE RM İN İZM ; Alm. Determinizm, Fr. Déterminisme,
İng. Determenizm. Felsefede, dünyânın
belirli bir andaki durumunun, önceki hâlinin
sonucu ve gelecekteki durumunun sebebi olduğunu
kabul eden görüş. Determinizm, illiyet (sebebi,
sonuca bağlayan bağ; nedensellik) ilkesine
dayanır. Bu görüş zorunsuzluk ve hür irâdeyi kabul
etmeyip, fizikî, rûhî ve ahlâkî bütün olaylan bir
takım zarûrî sebepler zincirinin zarûretle tâyin ettiğini
iddîâ eden bir teoridir. İnsandaki hürriyet ve
irâdeyi inkâr ederek hareket ve hâdiselerin meydana
gelişini sebeplerin kuvvetine atfeder. Yâni insanın
şu veya bu şekilde hareket etmesi mutlaka şu
veya bu sebeplerin neticesi olup irâde nâmında
hür ve müstakil bir başlangıç yoktur. Bu sebeple
deterministler insanı bir eşyâ gibi değerlendirirler.
Determinizm iki genel kategoriye ayrılabilir. Birinci
grup inanç determinizmidir. Bu görüşte, ilkel
şekli ihmâl edilirse, dünyâdaki her şeyin bir gâyesi
ve İlâhî kudret dâhilinde belirlenen bir sonu vardır.
Bu determinizmin ilkel şeklini Saint-Augustin
ile Dante, çağdaş biçimini ise Hegel savunmuştur.Bu çeşit determinizm, dînî konularda fikir yürüten
filozofun ortaya attığı görüşleri ihtivâ eder.
Dünyânın, hayâtın ve eşyânm yaratılış sebep, hikmet
ve usûlleri hakkında Hıristiyanlıkta, Yahûdîlikte
ve İslâmiyette başka başka nakil ve izahlar vardır.
Bunlardan bilhassa İslâmiyetin bildirdiklerinden
bir determinist benzerlik çıkarmaya çalışanlar olmuşsa
da görünüşte ve asılda böyle bir benzerlik kuramamışlardır.
Çünkü determinizm bir felsefî görüştür.
Bu felsefî görüşün de aldığı konuların çoğu
İslâm dîninde vahye dayanan îtikat konularıdır.
Determinizmin ikinci şekli; mekanistik determinizm
olarak da ifâde edilebilecek “bilimsel
determinizm”dir. Bu görüşte bilimin sınırlı alanda
gerçeğin bulunması için belirli tabiat kânunları
araç olarak kullanılmak istenmiştir. Ne var ki günümüzde
quantum mekaniği, olayların önceden
tesbitinin imkânsız olduğunu ortaya koyarak, mekanistik
determinizm görüşünün yanlışlığını tamâmen
ortaya koymuştur. Bilimsel determinizm
temsilcileri Saint-Simon, Auguste Comte ve Spencer
gibi felsefecilerdir.