Cornales

Cornales, ikiçeneklilerin(*) 10 familyayı,
yaklaşık 350 cinsi ve 3.700’dçp fazla türü
içeren takımı. Bu bitkiler bütün dünyaya
yayılmış olmakla birlikte, daha çok Kuzey
ılıman kuşakta bulunur. Türlerin yüzde
80’ini kapsayan maydanozgiller (Apiaceae
ya da Umbelliferae) familyası dışında, bu
Cornales takımı
üstte : Kızılcık (Cornus mas)
Karlene Schwartz
altta Aucuba Japonica
G E Hyde, Natural History Photographic
Agency-EB Inc
takımdaki bitkilerin çoğu ağaç ya da çalıdır.
Maydanozgillerin otsu türleri güneşli yerlerde,
öbür familyaların odunsu türleri ise
genellikle ormanlarda yetişir.
Cornales takımının besin değeri taşıyan
bitkilerinin hemen hepsi maydanozgiller
familyasındandır. Bu familya içinde sınıflandırılan
275 cinsten 47’sindeki bitkilerin tarımı
yapılır. Bunlardan kereviz (Apium graveolens),
karakavza (Pastinaca sativa) ve
havuç (Daucus carota), ticari açıdan önemli
sebzelerdir ve bahçelerde yaygın olarak
yetiştirilir. Karamankimyonu (Carum carvı),
kişniş (Coriandrum sativum), anason
(Pimpinella anisum), kimyon (Cuminum
cyminum), dereotu (Anethum graveolens)
ve maydanoz (Petroselinum sativum) gibj
çeşitli türlerin meyveleriyle yaprakları da
baharat olarak kullanılır. Buna karşılık,
başta Cicuta cinsinin üyeleri olmak üzere;
maydanozgillerin bazı türleri çok zehirlidir.
Örneğin anayurdu Avrupa .olan baldıran
(Conium maculatum), eski Yunan’da ölüm
cezalarında kullanılırdı.
Kızılcıkgiller (Cornaceae) familyası, Kuzey
Amerika kıyılarında ve Asya’nın doğusunda
yaygın olan Florida kızılcığı (Cornus florida)
ve Aucuba japonica gibi odunsu süs
bitkilerini içerir. Daha çok Avrupa ve Batı
Asya’da yayılmış olan kızılcık ağacının
(Cornus mas) ekşimsi meyveleri yenir;
C. macrophylla ile Curtisia cinsinin t ü r ! ■
rinden ise mobilyacılıkta kullanılan bir kereste
elde edilir.
Sarmaşıkgillerin (Araliaceae) 55 cinsinden
26’sı insan eliyle yetiştirilir. Bu familya,
ormanlarda yetişen küçük, çiçekli bitkilerden
Güney Amerika ve Batı Hint Adalarında,
yetişen 11 m yüksekliğindeki. Dendropanax
arboreum gibi ağaçlara kadar çok çeşitli
bitkileri içerir. Çin’de yetişen ve küçük bir
ağaç olan Tetrapanax papyriferum’dan,
ameliyat elbiselerinin ve suluboya resim
kâğıtlarının yapımında kullanılan pirinçkâğıdı
elde edilir. Anayurdu Akdeniz Havzası
olan duvarsarmaşığı (Hedera helix) bu
familyanın en önemli süs bitkisidir; gölgelik
yerlerde duvarları kdplamak amacıyla birçok
çeşidi yetiştirilmiştir. Eğreltiye benzer
büyük ve bileşik yaprakları olan Aralia
türleri de gene süs bitkisi olarak kullanılır.
Küzey Amerika’nın doğusunda kendiliğinden
yetişen ginseng (Panax quinquefolium) ,
köklerinin ve köksaplarının (rizom) tıbbi
amaçlarla kullanıldığı Doğu ülkelerine
satılmak üzere zaman zaman insan eliyle
yetiştirilir. Anayurdu Kore ve Mançurya
olan Asya ginsengi de (P. schinseng) gene
bir ilaç hammaddesidir.
Cornales takımındaki türlerin büyük bölümü
tohumdan çoğaltılır; bununla birlikte
bazı türler, örneğin Arracacia xanthorhiza
yaprak sapının tabanındaki tomurcuklarla,
Tetrapanax cinsinin üyeleri ise toprakaltı
bölümleriyle çoğaltılmaktadır.
Takımın ve maydanozgiller familyasının
karakteristik çiçekdurümlarından biri şemsiyedir.
Şemsiye, -ana ekseni çok kısalmış
olan ve saplı çiçekleri ortak bir noktadan
çıkan bir çeşit salkımdır. Kızılcıkgillerin ve
sarmaşıkgillerin bazı türlerinde de bu çiçekdurumu
görülür.
Cornales takımının üyelerinde çiçek yapısı
oldukça çeşitlilik gösterir. Çiçekler erdişidir
ya da erkek ve dişi çiçekler ayrı bitkilerde
bulunur. Bazı bitkilerde ise erkek, dişi ve
erdişi çiçekler bir arada bulunabilir. Tozlaşma
genellikle böcekler aracılığıyla’ olur.
Tozlaşma ve döllenmeden sonra tohumtaslağı
tohuma, yumurtalık d a ‘meyveye dönüşür.
Genellikle yumurtalığın odacıklarından
her birinde bir tohumtaslağı bulunur.
Maydanozgillerin meyvesi, olgunlaştığında
bölmelerinden yarılarak her biri bir tohumlu
kısmi meyveye ayrılan kuru meyve (şizokarp)
biçiminde, Cornus ve Nyssa cinslerinin
meyvesi ise drupa biçimindedir. Takımın
öbür familya ve cinslerinde başka
meyve tiplerine de rastlanır.