A N A D O L U E Y Â L E T İ

Osmanlı Devletinin iki önemli taşra teşkilâtından biri. Dâimâ vezir rütbesinde Beylerbeyi tarafından idâre edilirdi. Protokolde; Mısır, Budin ve Rumeli eyâletlerinden sonra dördüncü sırada yer almaktaydı. Rumeli eyâletinin 1362 senesinde kurulmasından sonra, 1393’te de Anadolu eyâleti kuruldu. Eyâletin merkezi önceleri Ankara idi.Yıldırım Bâyezîd Han 1393’te Kara Timurtaş Paşayı Ankara’ya Anadolu vâlisi olarak tâyin etti. Fâtih Sultan Mehmed Han, tahta çıkınca o zaman Anadolu beylerbeyi olan Isâ Beyi bu görevden alarak yerine İshak Paşayı tâyin ettikten sonra beyliğin merkezi Kütahya’ya taşındı. Kânûnî Sultan Süleymân’ın şehzâ- deleri Bâyezid ve Selîm’in Kütahya’yı idâre ettikleri 1550-1558 ve 1562-1566 seneleri arasında Anadolu eyâletinin merkezi tekrar Ankara oldu. Sultan İkinci Bâyezid devrindeki kayıtlara göre, Anadolu eyâletinin aşağıdaki on yedi sancaktan meydana geldiği görülmektedir: Kütahya, Saruhan (Manisa ve yöresi), Hüdâvendigâr (Bursa ve çevresi), Aydın, Menteşe (Muğla ve çevresi), Bolu, Hamid (İsparta ve çevresi), Ankara Kengı- rı (Çankırı ve çevresi), Kastamonu, Karahisar-ı sâhip (Afyon ve çevresi), Kocaeli (İzmit ve çevresi), Biga, Karesi (Balıkesir ve çevresi), Sultanönü (Eskişehir ve çevresi), Alâiye (Alanya ve çevresi), Teke (Antalya ve çevresi). Anadolu eyâleti, 16. asrın sonlarına kadar on yedi sancağını muhâfaza etmiştir. Daha sonra üç sancağı başka yerlere bağlanmıştır. Önce Alâiye sancağı Kıbrıs eyâletine, daha sonra Biga ve Kocaeli sancakları ayrı zamanlarda Kapdan Paşa eyâletine bağlanmıştır. İkinci Bâyezîd Han devrinde yapılan tahrirlere göre, Anadolu eyâletinde 103’ü zâim ve 7.500’ü sipâhi olmak üzere 7.603 timar sâhibi vardı ve 5.372 cebelü ile birlikte bu sırada Anadolu beylerbeyinin emri altında savaşa iştirak edebilecek si- pâhî adaylarının mevcûdu 12.975 civârında idi. Kânûnî Sultan Süleymân devrinde yapılan tahrîrlere göre, Anadolu eyâletinde 160 kazâ, 154 nefs- i şehir ve kasaba, 12.527 köy, 1887 cemâat bulunmakta idi. 1560-1580 seneleri arasında 5.372 olan cebelülerin sayısı 10.025’i bulmuştur. Bu da timar sâhiplerinin harbe götürmek mecbûriyetin- de olduğu cebelü adedinin büyük ölçüde arttığını göstermektedir. Anadolu eyâletinin sancak sayısı on dörde indirildiğinde 298’i zeâmet ve 7.188’i ti
mar olmak üzere 7.486 kılıç timar sâhibi bulunuyordu. 1533-1534 senesinde on yedi sancaklı Anadolu eyâletinin akçe olarak senelik genel hâsılat toplamı ve bu hâsılatın hak sâhibi muhtelif zümreler arasında paylaşılma tarzı şu şekildeydi:
Pâdişâh hasları……………………………….26.195.423 Sipâhi tim arları…………………………….. 34.620.736 Bazdâr tim arları…………………………………. 401.788 Mustahfız timarları…………………………..2.138.059 Müsellemlere terk edilen gelir………..1.243.316 Piyâdelere terk edilen gelir……………..1.413.964 Canbazlara terk edilen gelir………………….30.000 Selâtin evkafı……………………………………5.399.995 Amme evkafı ve em lâk…………………… 6.341.679
Yekûn………………………………………………79.784.960
1609 senesinde on dört sancaklı Anadolu eyâletinde 195 zeâmet, 7166 timar olmak üzere toplam 7.311 kılıç ve cebelüleri ile berâber 17.000 asker bulunuyordu. On yedinci asırda ve daha sonraki asırlarda eyâlet teşkilâtı değişinceye kadar durum bu şekilde devâm etmiştir. Anadolu eyâleti, 1825 ’te çok küçülmüş, yine Kütahya merkez olmak üzere Afyonkarahisar, Sultanönü ve Ankara’dan ibâret kalmış, hattâ kısa bir süre sonra Afyon da hâriç bırakılmıştır. Eyâlet, 1864’te idârî teşkilâtta yapılan değişikliklerden sonra vilâyetlere ayrıldı.