A N A D O L U B E Y L İK L E R İ

Malazgirt Zaferinden sonra, Anadolu’da kurulan Türk beyliklerinin genel adı. Bu beylikler, târihî kaynaklarda Ta- vâif-i Mülûk ismiyle geçmektedir. Malazgirt Zaferinden sonra, birçok akıncı beyi, Anadolu’yu Türk topraklan hâline getirmek için seferler düzenledi. Bu beyler elde ettikleri bölgelerde, ilk Türk beylikle
rini kurdular. Üsküdar’a kadar Anadolu topraklarının büyük bir kısmı bu beyliklerin eline geçti. Beyler, Selçuklu sultânım hükümdâr tanımakla be- râber iç işlerinde tam bağımsız bir haldeydiler. Bunlar; Bitlis ve Erzen’de Dilmaçoğulları (1085- 1394), Ahlat’ta Ermenşahlar (1100-1207), Diyâr- bekir’de İnaloğullan (1098-1183), Erzincan, Kemah ve Divriği’de Mengücükler (1072-1277) Erzurum’da Saltuklular (1072-1202)’dan ibâretti. Bu beyleri bir düzene sokmak için çalışan Büyük Selçuklu Devleti sultanları başarılı olamadılar. Bununla birlikte beyliklerin ekserîsi sonralan Türkiye Selçuklularının hâkimiyetine girdiler. Alâeddîn Keykubâd’ın saltanatının sonlarına doğru merkez ile uçlar arasında münâsebetler gevşemeye başladı. 1220’den sonra Moğol istilâsının Ortadoğu üzerinde yoğunlaşması, Bizans sınırında büyük değişikliklere sebep oldu. Moğol akınlanna karşı koyamayan Türkmen aşîretlerinin, Selçuklu topraklarına yönelmeleri üzerine, Selçuklu sultânı bunları Bizans sınırına yerleştirdi. İkinci Gıyâseddîn Keyhüsrev’in Kösedağ Savaşında yenilmesinden sonra, merkezî idâre iyice zayıfladı. Son Selçuklu veziri Muînüddîn Pervâ- ne’nin ölümüyle, düzenli devlet idâresi de ortadan kalktı. Anadolu’da idâreyi ele geçiren Moğol vâ- lilerinin zulümleri ve koydukları ağır vergiler, halkı huzursuz etti. Neticede Selçuklu Devletinin hiç bir fonksiyonunun kalmaması halkı kuvvetli bir beyler etrâfında toplanmaya teşvik etti.
Nitekim gâziler ve onlara katılan çeşitli aşiretlerle bâzı Türkmen beyleri, karışıklık devresi içinde hâkimiyet kurarak birer hânedan hâline geldiler. Aydın, Karesi, Menteşe, Saruhan, Germi- yan, Çoban ve Osmanoğulları bu şekilde kurulan beyliklerden bâzılarıdır. Eşref, Sâhib Ata, İnanç, Hamid ve Candaroğullan gibi diğer beylikler ise; Selçuklu veya İlhanlılar tarafından mükâfat olarak mâlikhâne tarzında verilen arâzilerde, bâzı komutanların, istiklâllerini îlân etmeleriyle ortaya çıktılar. Beylikler kuruluşlarından hemen sonra buhranlı bir devreye girdiler. Bunun sebebi ise, İlhanlIların, Anadolu vâlileri ile baskılarını arttır- malan idi. Emir Çobanoğlu Timurtaş, Ebû Sâid Bahadır Han tarafından affedilip Anadolu’ya ikinci defâ vâli olunca, beylikler bağlılıklarım belirtmek için İlhanlılar adına akçe bastırdılar. Daha önce affedilen Emir Timurtaş, 1324’te babası gibi öldürülmekten korktuğundan Memlûklülere sığındı. Vâli olarak Büyük Şeyh Haşan tâyin edildi ise de kendisi gelmeyip, yerine Alâeddîn Eret- na’yı vekil olarak gönderdi. Ebû Sâid Bahadır Hanın ölümü ile çıkan kargaşalıktan faydalanan Eret- na, 1343’te Timurtaş’ın oğlu Seyh Hasan’ı yenince, hükümdârlığını ilân etti ve bir beylik hâline geldi. Bu hâdiseler neticesinde Anadolu’da İlhanlı hâkimiyeti tamâmen çöktü. İlhanlı baskısının, Anadolu beyliklerinin üzerinden kalkması üzerine beyler rahat bir nefes aldılar. Anadolu şehirlerinde îmâr hareketlerini hızlandırdılar. Diğer taraftan, sınır boylarında olan Osmanoğulları, Aydınoğullan, Saruhanoğullan, Menteşeoğulları ve Karesioğulları, Bizans topraklarına yaptıkları seferleri sıklaştırdılar. Osmano- ğullarınm, akınlarda büyük başarılar elde etmesi, Anadolu’daki diğer beylikleri rahatsız etti ve onlan bu beyliğin büyümesine engel olmaya sevk etti. Yıldırım Bâyezîd Han, başarılı muhârebeler neticesinde Germiyan, Hamid, Menteşe, Aydın, Saruhan ve Candaroğullan beyliklerini Osmanlı topraklarına kattı. Bu sırada Timur Han’ın Ortadoğu’ya doğru hareketi, toprakları kaybolan beylerin ona sığınmasına yol açtı. Yıldırım Bâyezîd’in Ankara muhârebesinde mağlûb olmasıyla bâzı beylikler yeniden kuruldu. İkinci Murâd Han zamânında Anadolu beyliklerinin çoğu Osmanlı topraklarına katıldı. Fâtih Sultan Mehmed Han ise Anadolu’da birliği tekrar tesîs etti. Fâtih, 1461 senesinde Trabzon seferi ile Candaroğullan Beyliğini ortadan kaldırdı. Karaman beyliğinin topraklarının ekseriyetini Osmanlı hâkimiyeti altına aldı. Bu fetihlerden sonra. Karaman beyinin oğulları ile Kastamonu sancakbeyi olarak bırakılan Candaroğlu Kızıl Ahmed Bey, Uzun Hasan’dan »/•jrHım ict^Hiİpr A nrak hevliklerinin basına eeç-‘
ANADOLU BEYLİKLERİ
meye muvaffak olamadılar. İshak, Pir Ahmed, Kasım Beylerin mağlûb edilmeleriyle de 1471’de Karaman Beyliğinin bütün toprakları Osmanlı Devletine katılmış oldu. Dulkadiroğulları ve Ramazanoğulları, Os- manlı-Memlûk rekâbetinden faydalanarak, mev- cûdiyetlerini bir süre daha korudular. Ancak, Yavuz Sultan Selîm Hân’ın Mısır seferi sırasında Osmanlı hâkimiyetini kabûl ettiler. Böylece Anadolu’da Osmanlı Devletinin mutlak hâkimiyeti kurulmuş ve Tevâif-i Mülûk adıyla anılan beylikler devri sona ermiş oldu. Beylikler devrinin en önemli özelliği, kültüı faâliyetlerinde ortaya çıkmış ve her beylik kendi merkezini bu açıdan zenginleştirmeye çalışmıştır. Eski Anadolu Türkçesi dil yâdigârları bu faâli- yetlerin netîcesinde ortaya konmuş ve çok sayıda eser yazılmıştır. Bâzı beyler, kültür faâliyetlerini teşvîk ederken, bir kısım beyler de bizzat eserleı vermişlerdir.
M alazgirt Zaferinden Sonra K urulan Beylikler
Beyliğin Adı M erkezi Kuruluş-Yıkılış Târihi A hlatşahlar………A hlat…………………….. 1100-1207 Artuklular………..Mardin- AmitH arput…………………. 1102-1408 Dânişmendliler ..Sivas-M alatya………1071-1177 Mengücükler……Erzincan………………..1080-1277 Saltuklular……….Erzurum………………..1080-1201 Dilmaçoğulları.. .Bitlis-Erzen…………..1085-1192 İnaloğulları………Amid…………………….. 1098-1183
Türkiye Selçukluları Devletinin Yıkılmasındar Sonra Kurulan Anadolu Beylikleri
Beyliğin Adı M erkezi Kuruluş-Yıkıli! Târihi
Aydınoğullan……….B irgi………………… 1299-1403 Candaroğullan……. Kastamonu-Sinop 1291-146 Dulkadiroğulları…..Elbistan-Maraş .. 1339-1521 Eretna Beyliği………Kayseri……………..1335-1381 Eşrefoğulları………..B eyşehir…………..1288-132( Germiyanoğulları.. .Kütahya……………1300-1425 Hamidoğulları………Bolu-EğridirAntalya…………….1300-139^ Çobanoğulları………Kastamonu………. 1203-132( İnançoğulları………..Ladik-Denizli…. 1277-136i Karamanoğulları ….Karaman…………..1256-148; Karesioğulları………Balıkesir………….. 1300-133( M enteşeoğulları…..Balat-Beçin………1300-142^ Osmanoğulları………Bilecik-Bursa……1299-192^ Ramazanoğulları ….Adana……………….1378-160! Sahib Ataoğulları …Afyonkarahisar..l285-134<
ANADOLU HİSARI
Saruhanoğulları……M anisa………………1302-1410 Tâceddinoğulları ….Niksar……………… 1348-1428 Alâiye Beyliği………A lâiye………………1293-1471 Kâdı Burhâneddîn Devleti………………….Sivas………………… 1381-1398 Pervâneoğulları……Sinop………………..1277-1322